تفاوت پاداش و مجازات افراد فقیر و ثروتمند

سؤال

آیا پاداش و مجازات افراد فقیر و ثروتمند یا معلول و سالم، یکی است؟ و اگر هست پس عدالت خدا کجاست؟

تفاوت‌ها لازمه آفرینش

مخلوقات و آفریده‌های خداوند، متفاوت و متنوع اند، این تفاوت‌ها و تنوع‌ها از سویی نیاز موجودات مادی خصوصاً زندگی انسان است و از سویی دیگر از لوازم آن است چون در دنیای ماده اوضاع و شرایط، کاملاً یکسان برای همه به وجود نمی‌آید. این تفاوت‌ها در زمینه‌های تکوین و رشد موجود مادی، بر ظرفیت و استعداد آن تأثیر می‌گذارد. همین تفاوت‌ها زندگی انسان‌ها و حیوان‌ها را برای فرایند موجودیت، بقا و حیات، سامان می‌دهد. چون زندگی اجتماعی بر اساس همین اختلاف استعدادها و سلیقه‌ها شکل گرفته و تداوم می‌یابد و از سویی دیگر تفاوت‌ها در برخی موارد از جمله هوش، سبب کسب درآمد و ثروت گردیده، و در مورد شکل و رنگ، باعث شناخت و معارفه می‌گردد.

برای درک تفاوت در نظام آفرینش به دو نکته باید توجه کرد:

۱. خداوند مالک وخالق همه موجودات است لذا خداوند مخلوق و مملوکش را به هر شکلی که بخواهد، می‌تواند بیافریند برای چیزی که هنوز به وجود نیامده یا بعداً به وجود می‌آید حق اعتراضی نیست که بگوید چرا من را این گونه آفریده‌ای؟ خداوند به هر گونه که برای نظام اصلح مصلحت می‌داند دست به آفرینش می‌زند؛ بنابراین خداوند قادر مطلق، عالم مطلق و خیر محض هر آنچه صلاح عالم ماده بوده به احسن وجه آفریده است.

۲. خداوند از هر موجودی به اندازه استعداد و ظرفیت آن انتظار دارد؛ و هر انسانی را به اندازه امکانات، نعمات و استعدادی که داده است از وی انتظار خدمت واطاعت دارد و در روز واپسین نیز به همان اندازه از وی بازخواست کرده و سؤال می‌کند. ﴿لا یُکلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها لَها ما کسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکتَسَبَتْ﴾...}}؛ «یعنی خداوند هیچ‌کس را به انجام کاری مکلف نمی‌کند مگر به اندازه توانائیش». ﴿لا یُکلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها… «یعنی خدای تعالی هیچ‌کسی را تکلیف ما لا یطاق نمی‌کند، بلکه هر کسی را به قدر امکاناتی که به وی داده است تکلیف می‌کند.﴾

در آیه اول حد و مرز تکلیف را توانایی انسان می‌داند و در آیه دوم حد و مرز دیگر و ملاک دیگری برای تکلیف تعیین می‌کند، و آن امکانات انسان است. روشن است کسانی که از امکانات و دارایی بیشتری برخوردارند، با کسانی که از چنین امکانات و ثروتی برخوردار نیستند در تکلیف یکسان نیستند. مثلاً کسانی که دست و پای سالمی دارند بهتر و زودتر به نماز جماعت و جهاد و… می‌رسند نسبت به کسانی که از چنین امکانات و نعماتی برخوردار نیستند یا معلول اند. همچنین کسانی که ثروت دارند بیشتر به فقرا می‌توانند انفاق کنند یا برای جهاد در راه خدا کمک و انفاق نمایند نسبت به انسان فقیر، که البته در پاداش و مجازات هم مساوی نیستند و طبعاً برخورداری از توانایی و امکانات، کفه مسئولیت را سنگین تر می‌کند. عدالت هم همین است. چون عدالت همه جا به معنای مساوات نیست بلکه عدالت به معنای اعطای حق هر ذی‌حق یا تکلیف به اندازه توانایی و امکانات است؛ و از سوی دیگر اگر کسی با امکانات و توانایی کمتری خدمات بیشتری یا مساوی با توانگران ارائه دهد پاداش بیشتری خواهد داشت. بنابراین پاداش و مجازات انسان‌های فقیر و ثروتمند یا انسان‌های سالم و معلول با رفتار و اعمال مشابه یکسان نخواهد بود چون انتظار از انسان‌های سالم و توانگر بالاتر و بیشتر است.

﴿ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ (در قیامت حتماً از نعمتی که به شما داده شده است مورد سؤال قرار می‌گیرد).

علامه طباطبایی، مراد از نعمت را ولایت الهیه می‌داند که در قیامت از ولایت سئوال می‌شود، اگر از نعمات دنیوی مانند آب و نان سؤال می‌شود نیز از باب این است که نیروی حاصل از آنها نیز در راه رضای الهی صرف شده است یا خیر؟﴾

خداوند، انسان‌ها را برای عبادت خود خلق کرده است چون که عبادت خداوند او را به کمال و سعادت می‌رساند. برخورداری از نعمت‌ها طبیعتاً باید انسان را در رسیدن به هدفش نزدیک تر سازد لذا از کسانی که از نعمات الهی برخورداری بیشتری داشته‌اند انتظار بیشتری نیز وجود دارد، که اگر چنین نشود باید مورد سؤال و بازخواست قرار گیرد. یکی از نعمت‌ها، اعضا و جوارح سالم است که در قیامت از آن سؤال می‌شود چون هرکه امکانات بیشتر و بهتری داشته باشد مسئولیت وی نیز سنگین تر خواهد بود. قرآن می‌فرماید: {{قرآن|... إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کلُّ أُولئِک کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً.

خدای سبحان به زودی از گوش و چشم و فؤاد که وسائل تحصیل علمند بازخواست می‌فرماید، و حاصل تعلیل آن طور که با مورد بسازد این است که گوش و چشم و فؤاد نعمت‌هایی هستند که خداوند ارزانی داشته است تا انسان به وسیله آنها حق را از باطل تمیز داده و خود را به واقع برساند، و به وسیله آنها اعتقاد و عمل حق تحصیل نماید، و به زودی از یک یک آنها بازخواست می‌شود که آیا در آنچه که کار بستی علمی به دست آوردی یا نه، و اگر به دست آوردی پیروی هم کردی یا خیر؟

روایات متعدد بیان می‌دارد که در قیامت انسان از جای خود حرکت نمی‌کند مگر اینکه از وی در مورد عمر، جوانی، مال، ولایت، و حب اهل بیت سؤال می‌شود.

نتیجه: خداوند عالم، عادل است و به کسی ظلم نمی‌کند. اگر در این دنیا تفاوت‌هایی وجود دارد لازمه حیات مادی است. برخی از این تفاوت‌ها چنانچه ذکرشد قبل از آنکه معلول مستقیم اراده خداوند باشد، معلول شرایط و اقتضای طبیعت است. مثلاً در اینکه نوزادی معلول به دنیا می‌آید ممکن است در اثر عوامل طبیعی و شرایط فیزیکی و طبیعی پدر و مادر باشد، فقر و غنا نیز در برخی موارد بستگی به توان، استعداد و تلاش یا محیط فرد دارد که ممکن است وابستگی تام به اراده خداوند نداشته باشد، هر چند که در مجموع خارج از اراده خداوند هم نیست. در دنیای مادی، خداوند مشیت و اراده خود را از طریق اسباب و وسایل مادی محقق می‌کند که در این فرایند طبیعت و انسان نیز تأثیرگذارند ممکن است در بسیاری موارد معلولیت‌ها ناشی از عوامل طبیعی و اراده و رفتار سوء انسان باشد.

در هر صورت ظرفیت‌ها، استعدادها، و دارایی‌های انسان اسباب و وسایل مادی است که باید انسان را در راه تکامل و تقرب به خداوند کمک کند که متأسفانه در بسیاری موارد این چنین نمی‌شود و صاحب خود را با کوله باری از مسئولیت رها می‌کند. آنچه به خداوند مربوط است این است که عدالت را در سرای باقی که انتهایی ندارد اعمال نماید که می‌کند و هر کس را با توجه به امکانات بدنی و مالی که داده است محاکمه می‌کند؛ و بیشترین پاداش را به کسانی می‌دهد که بهترین استفاده را نسبت به هدف خلقت از امکانات خود کرده باشد و طبعاً بیشترین مجازات از آن کسانی خواهد بود که بدترین استفاده را از بهترین امکانات کرده باشند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱ـ عدل از دیدگاه امام خمینی، امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه نشر و آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش، (تبیان، آثار موضوعی، دفتر هفدهم).

۲ـ مسئله شر و راز تفاوت‌ها، محمدصفر جبرئیلی، تهران، کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۶ش، چاپ دوم.