ابن ابی‌جمهور احسایی
ابن ابی جمهور چه کسی بوده؟ آیا او صوفی بوده است؟
.
جایگاه
محمد بن زین‌الدین علی بن ابراهیم بن حسن بن ابراهیم بن ابی جمهور اَحْسائی یا لحَصْاوی، محدث، فقیه و متكلم صوفی‌مشرب شیعی امامی، در نیمه اول قرن نهم است.[۱] ابن ابی جمهور صاحب فضایل بسیار علمی و عملی خوانده شده که گرایشش به تصوف موجب نادیده گرفته شدن قدر او شده است.[۲] مهم‌ترین کتاب ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، همیشه مورد توجه عالمان شيعه بوده است؛ آنچنان که سيد نعمتالله جزايری (۱۰۵۰-۱۱۱۲ق)، محدث و فقیه شیعه، شرحى به نام جواهر الغوالى يا مدينة الحديث بر آن نوشته است.[۳]
ابن ابی جمهور و فلسفه و تصوف
ابن ابی جمهور دارای گرایش به فلسفه و تصوف خوانده شده است.[۴] از نظر برخی این گرایش موجب تضعیف جایگاه علمی او در میان عالمان شیعه شده است.[۵]
زندگی
در احساء (لحصاء) بحرین در خانواده علم تقوا به دنیا آمد.[۶] برخی با استناد اطلاعات مجلس مناظره ابن ابی جمهور با متكلمی از اهلسنت تولد او را سال ۸۳۸ق دانسته‌‌اند.[۷] پدر ابن ابی جمهور شیخ زين‌الدين على و جدش شيخ ابراهيم از علمای بحرین به‌‌شمار مى‌رفتند.[۸]
ابن ابی جمهور دوران حیات خود را در سفرهای علمی به مناطق مختلف جهان اسلام، از جمله بحرین، عراق، شام، حجاز و خراسان گذراند.[۹] سال دقيق وفات ابن ابى جمهور مشخص نيست، امّا از قراين موجود مشخص است كه ابن ابی جمهور تا ذيقعده سال ۹۰۴ق زنده بوده است؛ زيرا در اين تاريخ به درخواست شاگردان خود شرحى به نام معين الفكر بر كتاب باب حادی عشر علامه حلی نوشته است. ابن ابى جمهور با فقيه معروف، محقق ثانى، على بن عبدالعال كَرَكى (درگذشته ۹۴۰ق)، معاصر بوده است.[۱۰]
تحصیلات
ابن ابی جمهور در ابتدا نزد عالمان زادگاه خود احساء علوم متداول زمان را فراگرفت. او از درس پدر خود نیز استفاده کرد. سپس به عراق سفر كرد و در نجف به حلقهٔ درس شيخ شرف‌الدين حسن بن عبدالكريم فتال پيوست و از او اجازه روايت گرفت. ابن ابی جمهور در سال ۸۷۷ق از طريق شام عازم زيارت كعبه شد. در اين صفر در كَرَک نوح جبل عامل از محضر درس شيخ على بن هلال جزايری، از شاگردان احمد بن فهد حلى (۷۵۷-۸۴۱ق)، را دريافت و يك ماه نزد او ماند و از درس او استفاده کرد و از او اجازه روايت گرفت. پس از اين سفر، ابن ابی جمهور به احساء بازگشت و پس از مدتی به قصد زيارت عتبات رهسپار عراق شد و از آنجا برايی زيارت امام رضا(ع) به مشهد رفت.[۱۱]
ابن ابی جمهور در سفر خراسان رساله زادالمسافرين فى اصول الدين را تأليف كرد. او بعدها به درخواست یکی از بزرگان و مشاهیر شهر مشهد، شرحى به نام كشف البراهين بر آن نوشت. ابن ابى جمهور بقيه عمر خود را در خراسان گذرانيد و همواره ميان طوس و مناطق دیگر رفت و آمد می‌کرد. ابن اب جمهور در طوس، علاوه بر تدريس و تأليف، با علمای اهلسنت درباره حقانيت مذهب تشيع و خلافت امام على(ع) مناظراتى داشته است؛ مهم‌ترين اين مناظرات، مناظره او با فاضل هروی بوده است. او در این مناظره، که در ۸۷۸ق انجام گرفته، فاضل هروی را مجاب كرده است.[۱۲]
استادان
شاگردان
برخی از شاگردان ابن ابی جمهور و کسانی که از او اجازه روایت داشتند عبارت‌اند از:
- سید محسن بن محمد رضوی قمی، ابن ابی جمهور اجازه قرائت و املای كتاب عوالی اللئالی را به او داده است. همچنین، این شخص کسی است که از ابن ابی جمهور خواست تا شرحی بر کتاب زادالمسافرین خود (كشف البراهين فی شرح زادالمسافرین) بنویسد. [۲۰]
- شیخ ربیعة بن جمعة؛[۲۱]
- سید شرف‌الدین محمود بن علاءالدین طالقانی؛[۲۲]
- شیخ شمس‌الدین محمد بن صالح غروی حلی؛[۲۳]
- جلال‌الدین بهرام بن بهرام بن علی بن بهرام استرآبادی؛[۲۴]
- عطاءالله بن نصرالله سروی استرآبادی.[۲۵]
آثار
- عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة؛
- مُجْلی مِرآة المُنجی؛
- رسالة البرمکیة فی فقه الصلوة الیومیة؛
- الانوار المشهدیة فی شرح الرسالة البرمکیة؛
- رسالة الاقطاب الفقهیة و الوظائف الدینیة علی مذهب الامامیة؛
- التحفة الحسینیة فی شرح الرسالة الالفیة؛
- المسالک الجامعیة فی شرح الالفیة الشهیدیة؛
- تحفة القاصدین فی معرفة اصطلاح المحدثین؛
- بدایة النهایة فی الحکمة الاشراقیة؛
- رسالة معین الفکر؛
- زادالمسافرین فی اصول الدّین؛
- كشف البراهين فی شرح زادالمسافرین.[۲۶]
نقدها
ابن ابى جمهور، با وجود مقام فقاهت و تبحرش در علم كلام و دانش حدیث، همواره مورد اعتراض گروهى از بزرگان و فقهای شيعه بوده است. برخی محققان علت این اعتراض را چنین برشمرده‌اند:
- تمايل به فلسفه و تصوف، مخصوصاً در كتاب مجلى؛
- سهل‌انگاری در نقل اخبار؛
- داشتن رویکرد غالیانه؛
- داشتن رویکرد اخباری؛
- استفاده از روايات اهلسنت؛
- نقل روایات مرسل (روایاتی که نام راوی آن در سلسله سند ثبت نشده است)؛
- نقل روایات آحاد (روایاتی که صدور آنها از معصوم قطعی نیست)، به‌‌خصوص در كتاب عوالی اللئالی.[۲۷]
در مقابل این نقدها، گروهی ديگری از بزرگان شیعه مانند سيد نعمتالله جزايری[۲۸]، محدث نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق)[۲۹] به این نقدها پاسخ داده‌اند. آيتالله مرعشى نجفى (۱۲۷۶-۱۳۶۹ش)، در مقدمه شرحی که بر عوالی اللئالی نگاشته، به نقل ایرادهای مختلف وارد شده بر ابن ابی جمهور و کتابش عوالی اللئالی پرداخته و به آنها پاسخ داده است.[۳۰]
منابع
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ نوری طبرسی، خاتمة مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۴-۶۳۵.
- ↑ الشیبی، مصطفی کامل، تشیع و تصوف (تا آخر سده دوازدهم هجری)، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۷ش، ص۳۳۱.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۴-۶۳۵.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۸۱-۵۸۲.
- ↑ موحد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۵.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۴-۶۳۵.
- ↑ موحد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۵؛ برای اطلاع از صورت جلسه مفصل این مناظره ن.ک: شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۸۲-۵۸۹.
- ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، مکتبة اسماعیلیان، ۱۳۹۲ق، ج۶، ص۳۲.
- ↑ مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۸۱.
- ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۳۳.
- ↑ افندی اصفهانى، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيتالله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۱ق؛ ج۶، ص۱۶.
- ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۳۲.
- ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۳۲-۳۳.
- ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۳۴.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۸۲.
- ↑ مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۵، ص۱۳.
- ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۳۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۸.
- ↑ حسینی اشکوری، سید احمد، تراجم الرجال، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ حسینی اشکوری، تراجم الرجال، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۵.
- ↑ مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین، «رسالة النقود و الردود على الكتاب و مؤلفه»، در مقدمه عوالی اللئالي العزيزية فی الأحاديث الدينية ابن ابی جمهور، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سيد الشهداء (ع)، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴-۵.
- ↑ موحد، صمد، «ابن ابی جمهور»، ج۲، ص۶۳۵.
- ↑ نوری طبرسی، خاتمة مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ مرعشی نجفی، «رسالة النقود و الردود على الكتاب و مؤلفه»، ج۱، ص۵-۱۵.