آیات و روایات درباره حکم ارتداد: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۱۸

سؤال

آیات و روایاتی را که در زمینه حکم مرتد وارد شده است بیان فرمایید؟

خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت به کفر را ارتداد گویند. قرآن عذاب آخرت را به مرتد وعده داده است؛ اما مجازاتی دنیوی درباره آن بیان نشده است. روایاتی حکم مرتد فطری را اعدام دانسته است.

ارتداد در قرآن

ارتداد در لغت به معنای بازگشتن است و در اصطلاح خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت از ایمان به کفر را گویند.^[۱]

۱. ﴿... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ؛ و کسی که از آیینش برگردد و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.﴾(بقره:۲۱۷)

۲. ﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ …؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید هر کس از شما از آیین خود بازگردد (به خدا زیانی نمی‌رساند) خداوند جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند.﴾(مائده:۵۴)

۳. ﴿إِنَّ الَّذینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ؛ کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشت‌شان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است.﴾(محمد:۲۵)

آیات۸۶ تا ۹۱ سوره آل‌عمران؛ آیه ۱۳۷ سوره نساء و… اهل آتش بودن افرادی را بیان کرده است که پس از ایمان آوردن، کافر شده‌اند.

مجازات مرتد به خاطر ماهیت مجرمانه عمل او و جلوگیری از پیامدهای ارتداد است؛ زیرا پذیرش دین اسلام باید بر اساس منطق باشد، کسی که دین اسلام را رها کند و به سوی آیین‌های دیگری برود، غالباً انگیزه صحیح و درستی ندارد و بازگشت و ارتداد او به خیانت شبیه‌تر است. به تعبیر قرآن، شیطان اعمال زشت افراد مرتد را را در نظرشان زینت داده است.^[۲] آنها زندگی پست دنیا را بر آخرت ترجیح داده‌اند.^[۳]

ارتداد در روایات

درباره ارتداد و حکم مرتد فطری^{[یادداشت ۱]} روایات فراوانی وارد شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱. علی بن جعفر می‌گوید: از امام موسی بن جعفر درباره مرد مسلمانی که نصرانی شده بود، سؤال کردم؟ امام فرمود: «يُقْتَلُ وَ لَا يُسْتَتَابُ؛ چنین کسی کشته می‌شود و توبه او پذیرفته نیست.»^[۴]

۲. امام صادق(ع) می‌فرماید: «هر مرد مسلمانی از میان مسلمانان از دین اسلام برگردد و حضرت محمد و نبوت او را تکذیب کند ریختن خون او برای کسی که ارتداد او را شنیده و فهمیده مباح است و زنش از روزی که وی مرتد شده باید از او جدا شود و به او نباید نزدیک شود و مالش نیز در میان ورثه تقسیم می‌شود.»^[۵]

مجازات اعدام برای مرتد فطری در دنیا برای مردان است.^[۶] زنان مرتد اعدام نمی‌شوند.^[۷]

مطالعه بیشتر

صادقی فدکی، سیدجعفر، ارتداد؛ بازگشت به تاریکی؛ نگرشی به موضوع ارتداد از نگاه قرآن کریم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

منابع

↑ قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۳، ص۷۹.
↑ سوره محمد، آیه۲۵.
↑ سوره نحل، آیه۱۰۷.
↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۵۷.
↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۷، ص۲۵۷.
↑ محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۷۰.
↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی علی آخوندی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۶۱۱.

↑ مرتد فطری کسی است که پدر یا مادرش یا هر دو مسلمان باشند و پس از بلوغ از اسلام خارج شده باشد: «نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، تحقیق ابراهیم سلطانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق، ج۴۱، ص۶۰۲.»

[1] قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۳، ص۷۹.

[2] سوره محمد، آیه۲۵.

[3] سوره نحل، آیه۱۰۷.

[5] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۵۷.

[6] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۷، ص۲۵۷.

[7] محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۷۰.

[8] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی علی آخوندی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۶۱۱.

[4] مرتد فطری کسی است که پدر یا مادرش یا هر دو مسلمان باشند و پس از بلوغ از اسلام خارج شده باشد: «نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، تحقیق ابراهیم سلطانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق، ج۴۱، ص۶۰۲.»

[۱]

[۲]

[۳]

[یادداشت ۱]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 {{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-ارتداد در لغت به معنای بازگشتن است و در اصطلاح خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت از ایمان به کفر را گویند.}}<ref>ر. ک. قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۳، ص۷۹.</ref>
+خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت به کفر را ارتداد گویند. قرآن عذاب آخرت را به مرتد وعده داده است؛ اما مجازاتی دنیوی درباره آن بیان نشده است. روایاتی حکم مرتد فطری را اعدام دانسته است.
-قرآن کریم، در برخی آیات به اصطلاح ارتداد اشاره فرموده است از جلمه:
+== ارتداد در قرآن ==
+[[ارتداد]] در لغت به معنای بازگشتن است و در اصطلاح خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت از ایمان به کفر را گویند.<ref>قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۳، ص۷۹.</ref>
-۱. {{قرآن|... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَه وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ…<ref>بقره/۲۱۷.</ref> «ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.»
+۱. {{قرآن|... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ |ترجمه=و کسی که از آیینش برگردد و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.|سوره=بقره|آیه=۲۱۷}}
-۲. {{قرآن|یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ…}}<ref>مائده/۵۴.</ref> «ای کسانی که ایمان آورده‌اید هر کس از شما از آیین خود بازگردد (به خدا زیانی نمی‌رساند) خداوند جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند…»
+۲. {{قرآن|یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ …|ترجمه=ای کسانی که ایمان آورده‌اید هر کس از شما از آیین خود بازگردد (به خدا زیانی نمی‌رساند) خداوند جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند.|سوره=مائده|آیه=۵۴}}
-۳. {{قرآن|إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ}} «کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است.» و همچنین سوره‌ها و آیات: آل‌عمران، ۸۶، ۹۱؛ نساء، ۱۳۷؛ و… درباره مرتد و ارتداد می‌باشد.
+۳. {{قرآن|إِنَّ الَّذینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ |ترجمه=کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشت‌شان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است.|سوره=محمد|آیه=۲۵}}
-از آیات قرآن کریم استفاده می‌شود که مجازات مرتد به خاطر ماهیت مجرمانه عمل او و جلوگیری از پیامدهای ارتداد است؛ زیرا پذیرش دین اسلام باید براساس منطق باشد، کسی که بعد از تحقیق و پذیرش دین اسلام را رها کند و به سوی آیین‌های دیگری برود، غالباً انگیزه صحیح و درستی ندارد و بازگشت و ارتداد او به خیانت شبیه‌تر است و به تعبیر قرآن کریم}}<ref>محمد/۲۵.</ref> شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده یا زندگی پست دنیا را بر آخرت ترجیح داده است.<ref>نحل/۱۰۷.</ref> هرچند قرآن به صراحت حکم مرتد را نفرموده ولی این حکم از روایات استفاده می‌شود.
+آیات۸۶ تا ۹۱ سوره آل‌عمران؛ آیه ۱۳۷ سوره نساء و… اهل آتش بودن افرادی را بیان کرده است که پس از ایمان آوردن، کافر شده‌اند.
-و از تعبیرهای قرآن درباره مرتد مثل {{قرآن|کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ<ref>آل‌عمران/۸۶ و نیز محمد/۲۵.</ref> چگونه خداوند جمعیتی را هدایت می‌کند که بعد از ایمان و گواهی به حقانیت رسول و آمدن نشانه‌های روشن برای آن‌ها کافر شدند؟ و خدا جمعیت ستمکاران را هدایت نخواهد کرد!» نشان می‌دهد که این افراد از روی لجاجت، کینه‌توزی، هتک مقدسات، مقابله با اسلام و… از دین اسلام دست برمی‌دارند و مؤید آن حوادث آغاز اسلام (اهل ردّه) است که وقتی عدد مرتدین زیاد شد، آنان به قصد نابودی اسلام به مدینه حمله کرده و با مسلمانان وارد جنگ شدند.<ref>ر. ک. حسن ابراهیم حسن، تاریخ اسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۴–۳۵۳.</ref> افزون بر این، اگر به افراد اجازه داده شود که هر روز مایل باشند خود را مسلمان و هر روز که مایل نباشند خود را غیرمسلمان معرفی کنند، جبهه داخلی کشور اسلامی از هم متلاشی می‌شود و دچار هرج و مرج می‌گردد.
+مجازات مرتد به خاطر ماهیت مجرمانه عمل او و جلوگیری از پیامدهای ارتداد است؛ زیرا پذیرش دین اسلام باید بر اساس منطق باشد، کسی که دین اسلام را رها کند و به سوی آیین‌های دیگری برود، غالباً انگیزه صحیح و درستی ندارد و بازگشت و ارتداد او به خیانت شبیه‌تر است. به تعبیر قرآن، شیطان اعمال زشت افراد مرتد را را در نظرشان زینت داده است.<ref>سوره محمد، آیه۲۵.</ref> آنها زندگی پست دنیا را بر آخرت ترجیح داده‌اند.<ref>سوره نحل، آیه۱۰۷.</ref>
-ارتداد گاهی فردی است و از حدود زبان تجاوز نمی‌کند و بر اثر گرفتار شدن در دام شبهات می‌باشد؛ ولی بحث ما جنبه کلی دارد و احکام تابع یک فرد و دو فرد نمی‌شود، بلکه مجموعه افراد را به‌طور کلی باید در نظر گرفت از این جهت می‌توان گفت بازگشت فرد مؤمن به انکار و اعتراض (ارتداد) غالباً خالی از واکنش و تحریک بر ضد نظام اسلام نخواهد بود؛ و تحریک نیز بر ضد نظامی که با تلاش‌های زیاد پیامبر اکرم(ص) و یارانش و به قیمت خون میلیون‌ها انسان فداکار و جانباز تمام شده است. در چنین شرایطی ارتداد فرد به صورت هسته فتنه درآمده و تحریکات و واکنش‌های او منشأ جذب دشمنان و افراد ضعیف الایمان می‌شود.
+== ارتداد در روایات ==
+درباره ارتداد و حکم مرتد فطری{{یادداشت|مرتد فطری کسی است که پدر یا مادرش یا هر دو مسلمان باشند و پس از بلوغ از اسلام خارج شده باشد: «نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، تحقیق ابراهیم سلطانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق، ج۴۱، ص۶۰۲.»}} روایات فراوانی وارد شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
-دین مقدس اسلام برای جلوگیری از چنین فتنه‌هایی، دستور داده است که مرتد کشته شود تا مغرضان با دین و مکتب خدا بازی و غرض‌ورزی نکنند. البتّه میان مرتد فطری (کسی که از پدر و مادر مسلمان متولد شده و پس از قبول اسلام از اسلام برگشته است) و مرتد ملّی (کسی که پدر و مادر او به هنگام انعقاد نطفه‌اش مسلمان نبوده‌اند و او بعداً اسلام را پذیرفته و سپس از آن برگشته) و نیز بین زن مرتد و مرد مرتد فرق است، مرد اگر مرتد فطری باشد، بدون قید و شرط اعدام می‌شود ولی اگر مرتد ملی باشد، در صورت عدم توبه کشته می‌شود؛ ولی زن مرتد (چه فطری و چه ملّی) در اسلام کشته نمی‌شود، بلکه حبس می‌شود و آن هم شاید به این جهت باشد که زن هرچند انسان کاملی است؛ ولی به خاطر داشتن عواطف سرشار، زودتر تحت تأثیر قرار می‌گیرد و همان‌طور که زودتر به انحراف کشیده می‌شود، زودتر نیز به سوی حق بازمی‌گردد.<ref>ر. ک. سبحانی، جعفر، پرسشها و پاسخها، قم، مؤسسه سیدالشهداء، ص۲۵۵–۲۶۰؛ طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروه، نجف، چاپ چهارم، ج۱، ص۳۷۸–۳۸۴.</ref>
+۱. علی بن جعفر می‌گوید: از امام موسی بن جعفر درباره مرد مسلمانی که نصرانی شده بود، سؤال کردم؟ امام فرمود: {{متن عربی|يُقْتَلُ وَ لَا يُسْتَتَابُ|ترجمه=چنین کسی کشته می‌شود و توبه او پذیرفته نیست.}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۵۷.</ref>
-قرآن کریم در جایی دیگر می‌فرماید: {{قرآن|... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْ‌آخِرَه وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ؛..}} «ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد تمام اعمال نیک (گذشته او) در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند، و همیشه در آن خواهند بود.»
+۲. [[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: {{متن عربی|ترجمه=هر مرد مسلمانی از میان مسلمانان از دین اسلام برگردد و حضرت محمد و نبوت او را تکذیب کند ریختن خون او برای کسی که ارتداد او را شنیده و فهمیده مباح است و زنش از روزی که وی مرتد شده باید از او جدا شود و به او نباید نزدیک شود و مالش نیز در میان ورثه تقسیم می‌شود.}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۷، ص۲۵۷.</ref>
-درباره ارتداد و حکم مرتد فطری روایات فراوانی نیز وارد شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
+مجازات اعدام برای مرتد فطری در دنیا برای مردان است.<ref>محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۷۰.</ref> زنان مرتد اعدام نمی‌شوند.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی علی آخوندی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۶۱۱.</ref>
-۱. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: «من بدل دینه فاقتلوه؛<ref>ر. ک. حر عاملی، محمد بن حسن، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ج۱۸، ص۱۶۴.</ref> هر کس (مرد مسلمانی) دینش را تبدیل و تغییر داد او را بکشید.»<ref>محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ج۴، ص۹۷.</ref>
-۲. علی بن جعفر می‌گوید: از حضرت امام موسی بن جعفر ـ علیه‌السّلام ـ درباره مرد مسلمانی که نصرانی شده بود سؤال کردم امام ـ علیه‌السّلام ـ فرمود: «یقتل و لا یستتاب…؛<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۷، ص۲۵۷.</ref> چنین کسی کشته می‌شود و توبه او پذیرفته نیست».
-۳. امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ می‌فرماید: «کل مسلم بین مسلمین ارتد عن الاسلام و حجد محمداً(ص) نبوته و کذبه فانّ دمه مباح لکل من سمع ذلک منه و امرأته بائنه من یوم ارتد فلا تقربه و یقسم ماله علی ورثته…؛<ref>اصول الکافی، همان.</ref>» «هر مرد مسلمانی از میان مسلمانانی از دین اسلام برگردد و حضرت محمد و نبوت او را تکذیب کند ریختن خون او برای کسی که ارتداد او را شنیده و فهمیده مباح است و زن مرتد از روزی که مرتد شده باید از او جدا شود و به او نباید نزدیک شود و مالش نیز در میان ورثه تقسیم می‌شود…».
-{{پایان پاسخ}}
 {{مطالعه بیشتر}}
 == مطالعه بیشتر ==
-۱. علامه طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، (بیروت، مؤسسه اعلمی) ج۲، ص۳۴۲–۳۴۷.
+* صادقی فدکی، سیدجعفر، ارتداد؛ بازگشت به تاریکی؛ نگرشی به موضوع ارتداد از نگاه قرآن کریم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
-۲. شیخ صدوق، من لا یحضر الفقیه، (قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه)، ج۳، ص۱۵۲؛ ج۴، ص۳۳۲.
-۳. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، (تهران، دارالکتب الاسلامیه) ج۲، ص۲۷۸–۲۸۱؛ ج۱۱، ص۴۱۸–۴۲۱ و ص۴۲۶–۴۲۷.
-۴. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، پیام قرآن، (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ج۱۰، ص۲۰۳–۲۰۷.
-۵. قرائتی، محسن، تفسیر نور، (قم، مؤسسه در راه حق) ج۱، ص۴۳۳.
-{{پایان مطالعه بیشتر}}
 == منابع ==
@@ خط ۵۰: / خط ۳۷: @@
 {{شاخه
   | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
-|شاخه فرعی۱ = مسایل اجتماعی در قرآن
+| شاخه فرعی۱ = مسائل اجتماعی در قرآن
-|شاخه فرعی۲ = مسایل جزایی در قرآن
+| شاخه فرعی۲ = مسائل جزایی در قرآن
-|شاخه فرعی۳ =
+| شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه =شد
-  | تیترها =
+  | تیترها = شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش =شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی =شد
   | ناوبری =
   | نمایه =
-  | تغییر مسیر =
+  | تغییر مسیر = شد
   | ارجاعات =
+ | بازبینی نویسنده =
   | بازبینی =
   | تکمیل =
-  | اولویت =
+  | اولویت =ج
-  | کیفیت =
+  | کیفیت =ج
 }}
 {{پایان متن}}
+{{پانویس}}