غیبت امام زمان(ع)

سؤال

منظور از غیبت امام زمان(ع) چیست و چه تفاوتی بین غیبت کبری و صغری وجود دارد؟

درگاه‌ها

غیبت امام مهدی(عج) از باورهای شیعه دوازده‌امامی است که به زندگی مخفی امام مهدی(عج)، دوازدهمین امام شیعیان اشاره دارد. بنابر آموزه‌های شیعه، امام مهدی(عج) دو غیبت دارد: یکی غیبت صغری که ۶۹ سال طول کشیده است و دیگری غیبت کبری که تا زمان ظهور آن حضرت ادامه خواهد داشت. به باور شیعیان، امام مهدی(عج) در دوران غیبت صغری از طریق افرادی با شیعیان در ارتباط بود که به آنها نواب اربعه می‌گویند. اما در دوران غیبت کبری ارتباط ظاهری امام با مردم قطع گردیده و شیعیان برای امور دینی باید به راویان حدیث و عالمان شیعه مراجعه کنند.

معناشناسی

غیبت به معنای ناپدید شدن و پنهان شدن از دیدگان است. همچنین درباره کسی به کار می‏‌رود که مدتی در جایی حضور دارد و پس از آن، از دیدگان رفته و دیگر دیده نمی‌‏شود. ابن فارس در مورد غیبت می‌گوید: «اصل صحیح یدل علی تستّر الشیء عن العیون ثم یقاس. من ذلک الغیب ما غاب مما لایعمله الا الله»؛ غیب کلمه‌ای است که بر مستور بودن و مخفی بودن چیزی از چشم‌ها دلالت دارد که کسی جز خدا از آن خبر ندارد.

غیبت در اصطلاح مهدویت، به معنای پنهان‌‏زیستی حضرت مهدی(ع)‏ است. باید توجه داشت از آنجایی که معنای غیبت "پوشیده بودن از دیدگان" است، نه حاضر نبودن؛ امام مهدی(ع) تنها از چشمان مردمان غایب است و این انسان‌ها هستند که او را نمی‌بینند و یا می‌بینند، اما او را نمی‌شناسند.

غیبت صغری و غیبت کبری و تفاوت آنها

امام زمان (عج) دارای دو غیبت است؛ یکی غیبت صغری و دیگری غیبت کبری. امام صادق(ع) فرمود: حضرت قائم عليه السلام را دو غيبت است (غيبت‏ صغری و غيبت كبری) در يكی از آن دو غيبت (كبری) در مواقف حج حاضر شود و مردم را ببيند ولی مردم او را نبينند (اما در غيبت‏ صغری‏، خواص اصحاب او را مي‌ديدند و مي‌شناختند).

1. غیبت کوتاه مدّت (صغری): این نوع از غیبت زمینه‌ای بود تا شیعیان برای غیبت کبری آماده گردند و در این دوره، امام(ع) از طریق چهار نماینده (عثمان بن سعید عمری؛ محمد بن عثمان؛ حسین بن روح نوبختی؛ علی بن محمد سمری) با مردم در ارتباط بود و به نیازهای علمی و معنوی آنان پاسخ می‌گفت. نظر مشهور این است که غیبت صغری از زمان شهادت امام عسکری (ع) آغاز شد و ۶۹ سال طول کشید.
2. غیبت بلند مدّت (کبری): به دوران پس از غیبت صغری که در سال ٣٢٠ ق و در پی درگذشت چهارمین سفیر حضرت مهدی (ع) شروع شد، غیبت کبری گفته می‌شود. این دوران طولانی بوده و نیایت در آن به صورت عام خواهد بود؛ ظلم و جور و آزمایش‌های الهی در آن فروان خواهد بود و زمان مشخصی برای پایان یافتن آن وجود ندارد. در این دوران عالمان دینی با داشتن شرایطی که امام آنها را بیان فرموده به صورت عام (نه با معرفی خاص) به عنوان نایب امام زمان(ع) عهده‌دار امور شیعیان هستند.

غيبت صغری افزون بر اینکه زمانش کوتاه بوده در کیفیت نیز با غیبت کبری تفاوت دارد؛ زيرا كه در غیبت صغری، باب سفارت باز بوده و همچنین درك خدمت آن بزرگوار برای بسياری از اخيار مقدور يا ميسور بوده و پاسخ سؤالات خود را مستقیما و یا از طریق وکلا دریافت می‌نمودند؛ بر‏خلاف غيبت كبری که رابطه اخیار هم با آن حضرت قطع شده است.

چگونگی غیبت

درباره شیوه غیبت امام دوازدهم، احتمالاتی بیان شده است:

1. پنهان بودن جسم (ناپیدایی): جسم حضرت مهدی(ع) از دید ظاهری مردم پنهان است و این پنهان بودن از طریق اعجاز صورت می‌گیرد. بر اساس این دیدگاه، امام دوازدهم شیعیان، مردم را می‌بیند ولی مردم او را نمی‌بینند.
2. پنهان بودن عنوان (ناشناسی): به باور سید رضا صدر، مراد از غیبت این نیست که امام دوازدهم در کوه، غار یا جای دیگری پنهان است، بلکه مقصود از غیبت ناشناخته بودن وی نزد مردم است.
3. پنهان بودن جسم و عنوان: در مواردی جسم امام دوازدهم از دید مردم پنهان است و در مواردی توسط مردم دیده می‌شود، اما شناخته نمی‌شود.

ویژگی‌های دوران غیبت صغری و غیبت کبری

برخی از ویژگی‌‏های غیبت صغری بدین قرار است:

1. محدود بودن به زمان معین‏: زمان غیبت صغری محدود بود. از نگاه زمانی ۶۹ سال و چند ماه طول کشید و به دلیل کوتاه بودن مدت آن، "غیبت صغری" نامیده شد؛ برخلاف غیبت کبری که کسی از مدت آن آگاهی ندارد.
2. پنهان نبودن حضرت مهدی (ع)‏ از همگان‏: در دوران غیبت صغری، امام از نگاه‏‌ها پنهان بود؛ ولی این غیبت، همگانی نبود؛ بلکه کسانی مانند نواب خاص و برخی از وکلای آن حضرت، می‏‌توانستند با آن حضرت در تماس باشند و پرسش‏‌ها و نامه‏‌های مردم را خدمت امام ببرند و پاسخ او را به مردم برسانند. در صورتی که در غیبت کبری، امام به طور کلّی از نگاه‏‌ها پنهان است و راه نامه‏‌نگاری بسته است؛ یعنی بنای غیبت کبری و اقتضای آن، این است که حضرت دیده نشود. البته این بدان معنا نیست که امکان ندارد دیده شود؛ بلکه ممکن است برخی افراد، حضرت را ببینند.
3. ارتباط حضرت مهدی (ع)‏ با مردم به وسیله افراد مشخص‏: در غیبت صغری، حضرت چهار نماینده داشت که آنها را به صورت معین و مشخص تعیین کرده و برگزیده بود. آنان موظف بودند بین امام و مردم ارتباط برقرار کنند. اقامت‌گاه و مکان حضرت را نیز می‌‏دانستند؛ ولی در غیبت کبری چنین نیست.

برخی ویژگی‏‌های غیبت کبری که آن را از دوران نخست متفاوت می‌‏سازد، عبارت است از:

1. طولانی بودن‏: بر خلاف غیبت صغری، این غیبت، زمانی طولانی را در بر خواهد گرفت.
2. نامشخص بودن پایان آن‏: اگرچه دوره غیبت کبری محدود خواهد بود؛ امّا پایان آن نامشخص است و جز خداوند سبحانه و تعالی از آن آگاهی ندارد.
3. قطع ارتباط ظاهری با امام زمان (ع)‏‏: به گونه‏‌ای که ارتباط موجود در زمان غیبت صغری در این دوران وجود نخواهد داشت.
4. عامّ بودن نیابت در این دوران‏: بر خلاف دوران غیبت صغری که ارتباط مردم با آن حضرت، از راه نواب خاص صورت می‏‌گرفت، در این دوران دیگر سفارت و نیابت خاص وجود ندارد و یگانه مرجع مردم، نایبان عام آن حضرت هستند که با ملاک‏‌هایی که در روایات ذکر شده، قابل تشخیص است. در این دوران، مجتهدان جامع شرایط در جایگاه نایب عام، وظیفه اداره جامعه را بر عهده دارند.
5. فراگیر شدن حاکمیت ستم و جور در زمین‏: از ویژگی‏‌های مهم این دوران، گسترش ستم است که هرچه به زمان ظهور نزدیک‏‌تر می‌‏شود بر شدت آن افزوده می‏‌شود.
6. شدت یافتن آزمایش‌‏های الهی‏: از سنّت‌‏های الهی در همه دوران‌‏ها، امتحان و آزمایش بندگان است؛ امّا به دلایلی این امتحان‌‏ها در دوران غیبت کبری و به ویژه در آستانه ظهور شدت بیشتری می‏‌یابد. امام علی (ع) فرمود: "قائم ما را غیبتی است که زمانش طولانی خواهد بود. گویی شیعه را می‏‌بینم که در زمان غیبت او، به این سو و آن سو می‌‏روند. همانند گوسفندانی که چوپان خویش را گم کرده باشند، به دنبال چراگاه می‌‏روند و آن را نمی‌‏یابد. بدانید هرکس در زمان غیبت او بر دین خویش ثابت قدم بماند و در طول مدت ناپیدایی قائم ما سنگدل نشده باشد، در بهشت با من و در درجه من خواهد بود".

بنابراین دوران غیبت کبری مدت زمانی نامحدود است که در آن، واپسین پیشوای معصوم به دلیل‌‏هایی در پرده غیبت به سر می‌‏برد.

علل غیبت

پنهان‌‏زیستی آخرین ذخیره الهی، به طور قطع از اسرار خداوند است. حقیقت سرّ بودن این امر را رسول گرامی اسلامالگو:صل چنین بیان فرموده است: «ای جابر! همانا این امر، امری است از امر خداوند سبحانه و تعالی و سرّی است از سرّ خدا که بر بندگان او پوشیده است؛ پس برحذر باش که دچار تردید نشوی. همانا شک درباره خدا کفر است». بی‌‏گمان این حکمت، اساسی‌‏ترین دلیل بر این رخداد بزرگ است؛ امّا از آنجا که پرسش پیرامون علل غیبت همواره دغدغه برخی شیعیان بوده است، در سخنان پیشوایان معصوم(ع) به برخی حکمت‏‌های ظاهری غیبت آن حضرت نیز اشاره شده است؛ از این رو بدان‏‌ها نیز اشاره‏‌ای گذرا می‏‌کنیم:

1. حفظ جان امام: از طرفی باتوجه به اتفاقاتی که برای پیامبران و ائمه(ع) اتفاق افتاده بود مبنی بر برخورد حکومت‌های ستمگر با ایشان و در مواردی به شهادت رساندن معصومین و از طرفی دیگر باتوجه به وحشت و اضطراب حاکمان خودکامه از وعده ظهور حضرت مهدی(ع) به عنوان منجی و مصلح که خلفای معاصر حضرت به شدت امام عسکری(ع) را تحت نظر داشتند، تا وقتی فرزند ایشان به دنیا می‌آید، او را در همان ابتدای زندگی به شهادت برسانند؛ بنابراین بسیار طبیعی است که خداوند آخرین حجت خود را در پرده غیبت قرار دهد تا جان او حفظ شود و در موعد مقرر و زمانی که مردم آمادگی ظهور داشتند ظهور کرده و جهان را پر از عدل و داد نماید.
2. اجرای سنّت انبیاء: از آنجایی که وظیفه انبیای الهی، هدایت مردم به‌وسیله ابلاغ دین الهی است و از طرفی دشمنان خدا از گذشته‌های دور برای نابودی دین حقّ از هیچ عملی حتّی کشتن پیامبران روی گردان نبوده‌اند؛ لذا انبیاء به امر الهی در مواردی از حالت غیبت استفاده می‌کردند. امامت امام مهدی(ع) نیز در راستای رسالت پیام آوران الهی است و طبیعی است که خداوند در جهت انجام هرچه بهتر رسالت حضرت مهدی(ع)، برای ایشان نیز چنین راهکاری (به علت مشابهت) در نظر بگیرد.
3. آزادی از بیعت با ظالمان: در توقیعی (نامه) از امام زمان(ع) آمده است: «هیچ‌ کدام از پدران من نبوده، مگر اینکه بیعت طاغوت زمانشان به عهده آنها بوده است (به جهت اینکه ایشان به تقیه مأمور بوده‌اند)، ولی من وقتی قیام کنم، بیعت هیچ یک از طواغیت به عهده‌ام نیست.»
4. تأدیب مردم: کوتاهی و ناسپاسی مردم نسبت به نعمت الهی و کفران آن در مواردی باعث محروم شدن از آن می‌شود. نعمت ولایت و امامت امام نیز نعمت بی‌بدیلی است که قدرنشناسی نسبت به آن موجب خسران بشریت می‌‌شود. از امام باقر(ع) روایت شده است: «وقتی خداوند همراهی و همنشینی ما را برای قومی خوش ندارد ما را از میان آنها برگیرد.»
5. امتحان و غربال انسان‌ها: یکی از سنّت‌های الهی، امتحان و آزمایش مردم در فراز و نشیب زندگی است تا مقدار پایداری و استواری آنها در مسیر صحیح زندگی انسانی روشن شود و افراد شایسته به پاداش نیک نایل آیند. غیبت امام زمان(ع) یکی از آزمون‌های دشوار است تا دین داران شناخته شده و به آنچه سزاوار آنند برسند.

مطالعه بیشتر

1. خدامراد سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت
2. عباس حیدرزاده، فرهنگنامه آخرالزمان