پیش نویس:اعتقاد زرارة بن اعین به امام صادق (ع)

سؤال

سؤال: با توجه به برخی روایات در کتاب رجال کَشّی، زرارة بن اعین اعتقادی به امام صادق(ع) نداشته است و حتی در مواردی دستورات و احکام ایشان را مسخره نیز نموده است. آیا این روایات صحیح است؟

درگاه‌ها

حدیث نکوهش و مذمّت زراره توسط امام صادق(ع) جزء روایاتی است که در بحث‌های حدیث‌شناسی مورد بحث قرار گرفته و برای رسیدن به مقصود از آنها باید به دلایل صادر شدن آن روایات از امام دقت کرد، علاوه بر اینکه بررسی سندی آنها نیز لازم است. روایاتی که در کتاب رجال کشّی درباره تمسخر احکام و دستوراتِ امام صادق(ع) توسط زراره آمده، اعتبار ندارد. زیرا این روایات از حداقل شرائط یعنی داشتن سند یا سند معتبر، خالی است. همچنین رابطه زرارة بن اعین و امام صادق(ع) در برهه‌ای از زمان از هر دو طرف (هم از طرف امام صادق(ع) و هم از طرف زراره) به شدت مخالف و متضاد جلوه داده شده است تا هر دو بتوانند در سایه این تقیه، جان خود را حفظ و فعالیت‌هایشان را گسترش دهند.

زراره و جایگاه او در بین اصحاب امامیه

کتاب مسند زرارة بن اعین

زرارة بن اعین شیبانی یکی از بزرگ‌ترین اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است که از این دو امام روایت نقل کرده است.

اصل خانوادگی زراره به سرزمین «روم» می‌رسد. پدرش از اهالی روم بود که به عنوان برده در بنی‌شیبان زندگی می‌کرد و چون قرآن را فرا گرفت از جانب آنان آزاد شد.

به گفتۀ شیخ طوسی؛ خاندان اعین جزء خانواده‌های معروف شیعه بودند که روایات، کتاب‌ها و اصول زیادی از خود به جا گذاشتند. نجاشی در اوصاف زراره چنین می‌نویسد: «شیخ و بزرگ اصحاب ائمه در زمان خودش بود، او قاری، فقیه، متکلم، شاعر و ادیب بزرگی بود که تمام صفات خوب در او جمع شده است. زراره در آنچه می‌گوید و نقل می‌کند صادق و راست‌گو است». وی جزو اصحاب اجماع شمرده شده است که در وثاقت و راست‌گویی وی بین اصحاب ائمه(ع) اجماع و اتفاق است.

کشّی و بررسی روایات مدح و ذم زراره

ابو عمرو، محمد بن عمر بن عبد العزیز کشّی از بزرگان و علمای شیعه در قرن سوم و چهارم هجری و منسوب به منطقه «کشّ» از نواحی سمرقند (در آسیای میانه) است.

نکته مبهم درباره کتاب کشّی آن است که نجاشی در فهرست خویش در شرح حال او گفته است: «کان ثقة عیناً و روی عن الضعفاء کثیرا…؛ کشی، ثقه و بزرگ طایفه بود، اما از افراد غیرمعتمد و ضعیف زیاد روایت نقل می‌کرد» در حالی که نقل از ضعفا قدح و منقصتی برای بزرگان متقدمین محسوب می‌گشته است. گاهی اوقات در این کتاب روایاتی دیده می‌شود که گویای این نظر مرحوم نجاشی است.

در این کتاب دو دسته از روایات درباره زراره به تفصیل بیان شده است. دسته اول روایاتی است در مدح و بیان جایگاه رفیع زراره و در گروه دوم روایاتی وجود دارد که در آن زراره مورد ذم و قدح قرار گرفته و رابطه او با امام صادق(ع) بسیار تاریک و غیر مقبول بیان شده است. درباره مدح زراره «کشّی» روایتی را از ابن‌قولویه و او به سندش از امام کاظم(ع) نقل می‌کند که «در روز قیامت، ندا می‌رسد اصحاب محمد بن عبدالله(ص) که به عهدشان پایبند بوده و آن را نقض نکردند، کجایند؟ پس سلمان، مقداد و ابوذر بلند می‌شوند.» سپس امام(ع) تا اصحاب امام باقر(ع) و صادق(ع) نام می‌برند و می‌فرمایند: «ندا می‌رسد که اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که عهدشان را نقض نکردند کجایند: آنگاه عده‌ای بلند می‌شوند که زراره هم در میان آنهاست».

در مقابل؛ درباره زراره چنین روایاتی نیز وارد شده است: ابو بصیر از امام صادق(ع) دربارۀ آیۀ ﴿الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ؛ (آری) آنها که ایمان آوردند، و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آنهاست؛ و آنها هدایت‌یافتگانند.﴾(انعام:۸۲) می‌پرسد که حضرت می‌فرمایند: «ای ابوبصیر من و تو باید از این ظلم به خداوند پناه ببریم، مصداق این آیه، زراره و ابو حنیفه و اصحابشان هستند.

کشی باز روایاتی را درباره زراره آورده است که گویا خواسته بین این دو دسته از روایات را توسط دیگر روایات امام صادق(ع) جمع کند. وی چنین آورده است: عبدالله بن زراره از امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند که حضرت به او فرمودند: «به پدرت (زراره) سلام برسان و بگو همانا ایراداتی که من بر او می‌گیرم در واقع برای دفاع از اوست؛ زیرا دشمنان ما به هر شخصی که ما از او تعریف و تمجید می‌کنیم، هجوم برده و او را اذیت می‌کنند و چه بسا او را به قتل می‌رسانند. من او را ذم کردم تا به واسطۀ انتسابی که او با ما پیدا کرده است، توسط مردم و دشمنان اهل بیت آزار نبیند. به خدا قسم زراره بهترین اصحاب من و از بهترین اصحاب پدرم است».

با توجه به چنین روایاتی که در حل تعارض بین روایات مدح و روایات ذمی که در مورد زراره بیان شده است، همۀ علما و فقها، شخصیت زراره را بزرگ دانسته و او را جزء برترین اصحاب ائمه(ع) می‌دانند. علامه حلی در جمع بین این دو دسته از روایات می‌گوید: «با توجه به روایات ذم که «کشی» نقل کرده و در جمع بین آنها با روایات مدح روایات این شخص پیش من مقبول است».

علامه محسن امین نیز نام عدۀ زیادی از علما را در کتاب خود بیان می‌کند که با توجه به هر دو دسته از روایات، زراره را بزرگ دانسته و شخصیت او را ستوده‌اند.