حسد

سؤال

حسد چیست و راه مبارزه با آن چگونه است؟

مفهوم‌شناسی

«حسد» که برابر فارسی آن «رشک» است، به معنای آرزوی نابودی نعمت از دیگران است؛ خواه آن نعمت به حسود برسد یا نرسد؛ بنابراین فکر حسود در ویران شدن نعمت‌های دیگران متمرکز شده و برای او مهم نیست که آن نعمت به او منتقل شود. حسادت یک واکنش هیجانی است و جلوه‌های مختلفی دارد؛ ممکن است به صورت مستقیم و برخورد فیزیکی، قهر و دشمنی، یا غیر مستقیم مثل بدگویی در خفا و چاپلوسی در ظاهر، بروز کند.

جایگاه

حسد از بدترین و خبیث‌ترین اخلاق‌ها شمرده شده است. در آیه ﴿أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَیٰ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه؛ [آنان] به خاطر آنچه خدا از فضلش به آنان عطا کرده، حسد می‌ورزند.﴾(نساء:۵۴) به یکی از ویژگی‌های حسودان اشاره شده و پیامبر اسلام(ص) بر اساس این آیه، حسودان را دشمنان نعمت خدا معرفی کرده است.

جواب: یکی از نواقص بزرگ و جبران ناپذیر انسان که گاه به صورت یک غریزه نفسانی بروز می‌کند و وجدان خیر اندیش و آگاه را به زنجیر می‌کشد و انسان را از رسیدن به آمال و آرزوهای حقیقی زندگی بازمی‌دارد، «حسد» یا بدخواهی است، شخص حسود نمی‌تواند کسی را در آغوش آسایش مشاهده کند و همواره از دیدن نعمت دیگران، در خود احساس فشار و سنگینی می‌کند. به قول سقراط: «شخص بوالهوس و حسود، از چاقی دیگران لاغر می‌شود»

وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ.

تفاوت حسد و غبطه

البته، گاهی افراد کم اطلاع صفت خوب غبطه را با حسد اشتباه می‌کنند؛ در حالی که غبطه عبارت است از: تمنّا و خواستن نعمتی که در دیگری است برای خود، بدون این که آرزوی از بین رفتن آن را در دیگری داشته باشیم.

حسد چیست؟

حسد یعنی آرزوی این‌که نعمتی که برادر یا خواهر مسلمان ما دارد و آن نعمت به نفع و صلاح اوست از دست او برود و محروم از آن نعمت شود و اگر بخواهد آرزوی زوال و نابودی نعمت را از او نکند؛ بلکه مثل آن را برای خود بخواهد آن را «غبطه» خوانند و اگر چیزی که به صلاح آن شخص نیست که از بین برود به این «غیرت» گویند. ضد حسد نصیحت است و آن عبارت است از آنکه نعمتی که به صلاح برادر یا خواهر مسلمانش است بخواهد. معیار نصیحت آن است که آنچه را برای خود می‌خواهی برای او هم بخواهی و آنچه را برای خود دوست نداری برای او هم دوست نداشته باشی و معیار تشخیص حسد برعکس است یعنی آنچه را برای خود نخواهد برای او بخواهد و آنچه برای خود بخواهد برای او نخواهد.

نکته: صرف میل قلبی به زوال نعمت دیگری (اگر اختیاری نباشد) و آثار حسد در مقام عمل به ظهور نرسد یعنی فقط میل قلبی در قلب، گناه ندارد.

مراتب

حسادت را دارای مراتب و درجاتی دانسته‌اند که عبارتند از:

اینکه شخص حسود، طبعاً بدخواه دیگران باشد، ولی خودش از این حال، ناراحت و عقلاً از این میل قلبی، متنفر باشد، و به همین دلیل بر نفس خود غضبناک بوده و در فکر چاره‌ای برای رفع آن باشد. این قسم از حسد چون از اختیار انسان، خارج است قطعاً مورد عفو پروردگار است.

اینکه این میل قلبی را دوست داشته و در ناگواری‌های محسود به وسیله قول یا فعل، شادمانی خود را اظهار کند، این قسم از حسد، قطعاً ممنوع و حرام است.

قسم سوم حالتی است میانة دو حالت قبلی، یعنی آن که در قلب حسد بورزد و از حسد خود، به هیچ وجه ناراحت نباشد، و درصدد رفع آن بر نیاید؛ ولی ظاهراً خود را از اطاعت حسد و انجام مقتضیات آن حفظ کند. در حکم این قسم، بین عرفاء، اختلاف است؛ ولی در هر حال حسد است و برای سلامت روانی انسان ضررهای فراوان دارد.

اقسام حسادت

یکی از صفات ناپسند انسان‌ها حسد است و کمتر کسی یافت می‌شود که از آن، پیراسته باشد. حسد، هم برای فرد زیان دارد و هم برای جامعه. علماء اخلاق آن را یکی از نکوهیده‌ترین صفت‌ها شمرده‌اند؛ زیرا که زیان حسد، دو جنبه دارد: از طرفی به شخص حسود زیان می‌رساند و از طرفی، کسی را که به او حسد برده شده؛ یعنی محسود را در خطر نیستی و نابودی قرار می‌دهد. هر جامعه‌ای، بیشتر افراد آن، در یکی از این دو موقعیت قرار دارند؛ و هنگامی که اکثریت افراد جامعه، در خطر قرار گرفتند، رشد و پیشرفت این جامعه دچار اختلال، رکود و گاهی توقف می‌شود.

حسد در تمام طبقات موجود است و اختصاص به جنس و صنف و دسته‌ای مخصوص ندارد. گمان نرود که طبقه مرفه، به واسطه برخورداری از ناز و نعمت از حسد به دور هستند؛ بلکه گرفتاران این صفت زشت اخلاقی و رفتاری در این دسته نیز فراوان‌اند. شاید یکی از علل آن که دیکتاتورها، رجال و بزرگان کشوری، خود را نابود می‌کنند، حسد آنها باشد. چون نمی‌توانند ببینند به جز خودشان، کسی دیگر، ثروتی یا شخصیتی و مقامی داشته باشد. هر چند خودشان بالاتر از آن را داشته باشند؛ ولی بر همان اندازه‌ای که دیگران دارند، حسادت می‌ورزند. پس حسد، همان طوری که از زیر دست نسبت به بالا دست رخ می‌دهد از بالا به پایین و از مهتر به کهتر نیز بسیاراست؛ و از مساوی به مساوی، نیز خواهد بود؛ بلکه فراوان است و این گونه حسد بیشتر در میان خویشان، دوستان و نزدیکان اتفاق می‌افتد.

عوامل

مقالهٔ اصلی: انگیزه‌های حسادت

انگیزه‌های حسادت را گوناگون دانسته‌اند. برخی از آنها چنین است:

• دشمنی و کینه: وقتی انسان نسبت به کسی دشمنی و کینه دارد، از خوشی او ناراحت، و از رنج و زحمت او خشنود می‌شود.
• برتری طلبی: برای کسی که دچار برتری‌طلبی است، سخت است دیگران نسبت به او بهتر و برتر باشند.
• تکبر: شخص متکبر، از اینکه دیگری نعمتی به دست آورد هراس دارد؛ زیرا در این صورت، آن فرد از او پیروی نکرده، و چه بسا هم‌ردیف یا بالاتر از او قرار بگیرد.

پیامدها

مقالهٔ اصلی: پیامدهای حسد

برای حسد پیامدها و آسیب‌های گوناگونی شمرده‌اند که برخی از آنها چنین‌اند:

• اندوه دائمی؛
• بیمارهای جسمی؛
• انکار حکمت خدا؛
• انکار عدل خدا؛
• صرف انرژی در راه نادرست؛
• جرم و جنایت.

فرد حسود با دیدن خوشی‌های دیگران در اندوهی دائمی بوده و به دلیل غم و اندوه درونی، به بیماری‌های جسمی نیز مبتلا می‌شود. حسود در حقیقت، به نحوه تقسیم نعمت‌ها توسط خدا اعتراض دارد؛ بنابراین حکمت و عدل الهی را انکار می‌کند.

حسادت باعث می‌شود انرژی فرد در راه ویران کردن سرمایه‌های فردی و اجتماعی مصرف شود و حتی منجر به جرم و جنایت‌هایی مانند دزدی و قتل شود.

احکام

همچنین ببینید: حکم حسادت در قلب

در حدیث رفع القلم که از پیامبر(ص) روایت شده، مؤاخذهٔ نُه چیز از امت او برداشته شده است. یکی از آن نه چیز، حسادتی است که با دست یا زبان ظاهر نشود؛ بنابراین، حسادت به خودی خود، تا زمانی که عکس العمل بیرونی نداشته و موجب زیان و ناراحتی برای کسی نشده گناه محسوب نمی‌شود.

درمان

مقالهٔ اصلی: راه‌های درمان حسد

برای درمان حسد، راهکارهای علمی و عملی گفته شده که برخی از آنها عبارتند از:

• توجه به گستردگی و فراوانی نعمت‌ها؛
• شناخت عوامل حسد؛
• شناخت پیامدهای حسد؛
• عملی نکردن فکر حسادت؛
• عمل بر ضد حسد؛
• اظهار محبت؛
• خودداری از تجسس؛
• درخواست از خدا.

در بخش راه‌های عملی، عمل نکردن به فکرِ حسادت، مهمترین عامل جلوگیری از حسد دانسته شده است. عمل بر ضد حسد، راهکار دیگری است که در آن فرد، هر چه حسد به آن دستور می‌دهد، خلاف آن را انجام می‌دهد.

درخواست از خدا، کمک گرفتن از نماز و توسل به معصومان(ع) مواردی است که انسان را در درمان حسد، یاری می‌رساند.

شیوه برخورد با حسود

مقالهٔ اصلی: شیوه برخورد با حسود

برای برخورد با حسود و در امان ماندن از شر او، پناه بردن به خدا و توکل به او مؤثر دانسته شده است. در آیه ﴿وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَد؛ [به خدا پناه می‌برم] از زیان حسود، زمانی که حسد می‌ورزد.﴾(فلق:۵) به استعاذه و پناه بردن به خدا اشاره شده است.

گذشت از بدی‌های حسود و صبر و استقامت در برابر مشکلاتی که او پیش پای انسان می‌گذارد، از دیگر راهکارها در برابر حسود است؛ زیرا او دنبال خستگی و بیچارگی دیگری است. انسان با استقامت، مانع رسیدن او به هدفش می‌شود.

راهکار دیگر، خودداری از رفتارهایی است که حسادت حسود را برمی‌انگیزد؛ مانند بیان موفقیت‌ها یا بزرگ جلوه دادن آنها.

مطالعه بیشتر

• حسد و دروغ، شهید سید عبدالحسین دستغیب.