عدلیه
مذهب عدلیه چیست؟
عدلیه یا اصحاب عدل، اصطلاحی در علم کلام و برای شیعیان و معتزله استفاده می‌شود. علت نامگذاری این دو فرقه کلامی به عدلیه، اعتقاد آن‌ها به حسن و قبح غقلی است. در مقابل عدلیه، اشاعره هستند، که حسن و قبح عقلی را قبول ندارند و معتقدند هر چه را خداوند، نهی کرده، قبیح و هر چه به آن امر کرده، نیکو است.
حسن و قبح عقلی در کلام عدلیه
مراد از حسن و قبح عقلی این است که عقل انسان به‌طور مستقل می‌تواند حسن و قبح برخی از افعال را تشخیص دهد. مراد از عقل در اینجا عقل عملی است که در قلمرو اراده و اختیار انسان است. با توجه به اینکه مدرکات عقل انسان دو گونه است؛ برخی مربوط به جهان بینی و معرفت و شناخت است. عقل را به این اعتبار «عقل نظری» گویند و برخی مربوط به ایدئولوژی است که مقدمه عمل است و عقل را به این اعتبار «عقل عملی» گویند. و در بحث حسن و قبح عقلی، عقل عملی مقصود است.[۱]
مثبتان و منکران حسن و قبح
متکلمان امامیه و معتزله از طرفداران جدی حسن و قبح عقلی می‌باشند. آنان بر این باورند که عدل الهی را جز بر پایه این اصل نمی‌توان تفسیر کرد، و انکار این اصل را مستلزم انکار عدل الهی می‌دانند. از این روی، عدل را از اصول مذهب خود قرار داده اند تا بدین وسیله به دیگران اعلان کنند، که تنها آنان هستند که عدل الهی را گرامی داشته اند. امامیه و معتزله بر این عقیده اند که حسن و قبح پاره ای از افعال را عقل به صورت روشن و بدیهی درک می‌کند.[۲] برخی از اهل سنت یعنی حنفیه که پیرو کلام ماتریدی است بر این عقیده اند که حسن و قبح برخی از افعال را عقل درک می‌کند، مانند وجوب نخستین واجب، و وجوب تصدیق پیامبر و حرمت تکذیب او.[۳] اما اشاعره از منکران عمده اصل حسن و قبح عقلی می‌باشند. اصولاً همه کسانی که عقل و معرفت عقلی را ارج نمی‌نهند و نمی‌پذیرند، به حسن و قبح عقلی نیز اعتقاد ندارند، براین اساس اهل الحدیث از اهل سنت، و اخباریون شیعه نیز منکران حسن و قبح عقلی اند. البته برخی از اخباریون احکام عقل در بدیهیات را پذیرفته اند، و در غیر بدیهیات، راه درک حقایق (اعم از نظری و عملی) را شرع دانسته اند.[۴]
اختلاف عدلیه و عشاعره
امامیه و معتزله قائل به حسن و قبح عقلی در افعال می‌باشند، یعنی افعال و اعمال اختیاری ذاتاً خوب یا بد هستند و عقل انسان با قطع نظر از حکم شرع قادر به درک خوبی و بدی این افعال می‌باشد؛ ولی در عین حال ممکن است به علت عدم احاطه آن بر همه موضوعات نتواند حسن و قبح همه افعال را درک کند. بنابر این عدلیه صدور کارهای قبیح را از خداوند جایز نمی‌دانند و معتقدند همه کارهای خداوند حسن و از روی عدالت است؛ لذا می‌گویند دستور به تکلیفی که انسان امکان اجرایش را ندارد از خداوند صادر نمی‌شود، یا کسی که گناهی نکرده است، خدا او را عقاب نمی‌کند.
اما در مقابل اشاعره نه تنها عقل را عاجز از درک حسن و قبح می‌دانند، بلکه اصلاً حسن و قبح اعمال را در واقع منکر هستند و معتقدند که هرچه را خداوند مورد نهی قرار دهد قبیح است و هرچه مورد امر او قرار گیرد حسن و خوب بوده و عین عدل می‌باشد. به عبارت دیگر با نهی و امر خداوند صفت حسن و قبح از برای فعل پدید می‌آید و قبل از آن دارای هیچ‌کدام از این دو صفت نمی‌باشد.
مطالعه بیشتر
- آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی (بخش‌های شیعه امامیه و معتزله)
- الهیات، ج۱, (بخش حسن و قبح عقلی) تألیف آیت الله سبحانی.