شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع)

سؤال

آیا جابر بن حیان، شیمیدان مسلمان، شاگرد امام صادق(ع) بوده است؟

زندگی جابر بن حیان

ابو عبدالله جابِرِ بْنِ حَیّان، که با نسبت‌های ازدی، کوفی و طوسی و لقب صوفی خوانده شده است، دانشمند علم کیمیا و فیلسوف شیعی سدۀ دوم هجری قمری است. مجموعۀ بزرگی از آثار در کیمیا و فلسفۀ طبیعی به او منسوب شده است. از نظر محققان، اطلاعات منابع کهن درباره جابر یکدست نیست و در خود آنها نشانه‌هایی از شک در واقعیت وجود جابر است.

داده‌های تاریخی موجود در زمينه زندگی جابر را حاكى از آن دانسته شده كه او احتمالاً در سده دوم هجرى در محيط شيعی عراق به‌دنيا آمده است. در مدينه، نزد امام صادق(ع) شاگردى كرده و دانش كيميا و تعاليم فراوان دیگری را از آن حضرت اخذ نموده است. سپس، مدتی در بغداد و در ميان اطرافيان خاندان برمكى (خاندان قدرتمند ایرانی‌نژاد در دستگاه خلافت عباسی) به‌سر برده است. از سال ۱۸۷ق، كه برمكيان مغضوب هارون خلیفه عباسی شدند، جابر به زندگى مخفيانه روى آورد و سرانجام در سال ۲۰۰ق و در زمان خلافت مأمون عباسی درگذشته است.

مخالفان

برخی محققان غربی با نقد درونی رسائل جابر به این نتیجه رسیده‌اند که این مطلب که جابر در سدۀ دوم می‌زیسته و شاگرد امام جعفر صادق‌(ع) بوده حقیقت ندارد. دلایل مخالفان این است که در منابع معتبر، به‌ويژه منابع درجه اول، شاگردی چنين شخصى نزد امام صادق(ع) و حتى حضور واقعی او در حلقه‌های علمى و دينی شيعيان آن حضرت تأييد نشده است. آنچنان که در كهن‌ترين و معتبرترين منابع رجالى و فهرستی شيعه، از قبيل كتاب رجال نجاشى و رجال و فهرست شيخ طوسى و رجال كَشّى هيچ ذكرى از فردى به نام جابر بن حيان در ميان نيست.

برخی محققان، وجه ایجابی تحقیقات محققان غربی درباره جابر و نفی شاگردی او نزد امام صادق(ع) را این دانسته‌اند که آنان رساله‌های جابری را تألیف گروهی از نویسندگان اسماعیلی قرمطی دانسته‌اند. نویسندگانی که طی حدود یک قرن، میان نیمۀ دوم سدۀ سوم تا نیمۀ اول سدۀ چهارم هجری قمری نگاشته‌اند؛ به همین دلیل است که آنان در اشاره به آثار جابر از عبارت «رسائل جابری» و نه «رسائل جابر» بهره می‌گیرند. از نظر این محققان اصالت تاریخی جابر رد می‌شود و این مسئله‌ای است که در تحقیقات تاریخ علم به «مسئلۀ جابری» مشهور شده است.

موافقان

برخی محققان شیعه، با چشم‌پوشی از ضعف‌های موجود در شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) این موضوع را پذیرفته‌اند؛ برای نمونه مرتضی مطهری معتقد است که در تاریخ اسلام شخصی به نام جابر بن حیان وجود دارد که از عجایب افراد تاریخ اسلام است. مطهری با تکیه بر نظر ابن‌ندیم، که جابر را از شاگردان امام صادق(ع) دانسته، می‌گوید که او کیمیاوی و شیمیدان و شاگرد امام صادق(ع) بوده است. مطهری با تأکید بر وجود مجهولات راجع به جابر بن حیان و اینکه در کتاب‌های شیعه اسمی از او نیست، باز هم او را از شاگردان مبرّز امام صادق(ع) بر می‌شمرد.