سعدالدین تفتازانی
| سعدالدین تفتازانی | |
|---|---|
| سرشناسی | فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب |
| تولد | ۷۱۲ق تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) |
| وفات | ۷۹۳ق |
| استادان | قطب الدین رازی، عضدالدین ایجی |
| تالیفات | مختصر المعانی، المطول، تهذیب المنطق، شرح العقاید النسفیة |
| مذهب | اهل‌سنت |
سعدالدین تفتازانی فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب قرن هشتم. وی از علمای اهل‌سنت و شافعی مذهب است. اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول است. تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، و آثارش در مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود.
مختصر المعانی، المطول، تهذیب المنطق، شرح العقاید النسفیة از آثار مشهور اوست.
زندگی‌نامه
مسعود بن عمر بن عبدالله التفتازانی ملقب به سعدالدین تفتازانی از بزرگان لغت عرب و بیان و منطق و کلام است. وی از علمای اهل سنت و شافعی مذهب است. بنا بر قول مشهور در سال ۷۱۲ق، متولد شده و در سال ۷۹۳ هجری قمری، وفات یافت. با این حساب عمر او بالغ بر ۸۰ سال بوده است. بنا بر آنچه در کتب اهل سنت وارد شده وی در شهرستان تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) متولد شده و در سرخس منزل گزید.[۱] از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن، گزارش مستندی در اختیار نیست.[۲]
بخشی از دورهٔ زندگانی تفتازانی مقارن با حکومت تیمور گورکان بود. پس از تصرف خوارزم به دست تیمور در ۷۸۱ق/ ۱۳۷۹م، وی روانهٔ سرخس گردید. چندی بعد، به اطلاع تیمور رساندند که تفتازانی از جمع دانشمندان گرد آمده در سمرقند دور مانده، و نصیب حاکم سرخس گردیده است؛ تیمور نیز نامه‌ای نوشت و او را با اصرار به دربار خویش فراخواند. بدین‌گونه تفتازانی با فضلا و عالمان هم‌عصر خویش، در دربار سمرقند همنشین شد.[۳] معروف است که وی در کلام، مشرب اشعری و در فقه، مذهب شافعی داشته است.[۴]
اساتید
- قطب الدین رازی (درگذشت ۷۶۷ق)
- عضدالدین ایجی (درگذشت ۷۶۵ق)
- ضیاءالدین بن عثمان قزوینی (درگذشت ۷۸۰ق)
- نسیم الدین محمد نیشابوری کازرونی.[۵]
جایگاه
اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول به اندازه‌ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند.[۶] نویسنده کتاب روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، تفتازانی را از افاضل محقّقین و متبحّرین در فن زبان عربی و منطق و اصول و کلام و فقه و تفسیر و امثال این علوم دانسته، و او را دانشمندی معرفی کرده که در فنون مختلف علمی، تحقیقات کاملی از خود باقی گذاشته است.[۷]
دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه‌نویسی منحصر است، وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل مورد بحث می‌دانند و آثار او را محصول زمانه‌ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است؛ اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.[۸]
مرتضی مطهری شهرت تفتازانی را بیشتر به کلام و علوم بلاغت مربوط می‌داند، که از علوم عقلی و فلسفی هم بی‌اطلاع نبوده است. مطهری معتقد است تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان، بار دیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.[۹] تفتازانی کتب فراوانی نوشته که هنوز هم در مدارس کشورهای شرق ممالک اسلامی، تدریس می‌شود. ابن خلدون، آنگاه که بر تألیفات تفتازانی، آگاهی یافته، فضل و دانش وی را ستوده است.[۱۰]
تفتازانی در دوره‌ای از تاریخ علم کلام جای می‌گیرد که از آن به «طریقهٔ متأخرین» تعبیر کرده‌اند. در این دوره، متکلمان در مباحث کلامی از منطق ارسطویی، به‌جای منطق برگرفته از اصول فقه، استفاده کردند. تفتازانی در این دوره نویسنده‌ای درجه اول و مبتکر آراء نو در علم کلام به‌شمار نمی‌آید؛ بیشتر شهرت وی به سبب شروحی است که بر آثار علمی مختلف نگاشته است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود. همچنین آثار وی به شبه‌قارهٔ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت. اما آنچه از مراجعهٔ مستقیم به آثار وی برمی‌آید، این است که او در بسط و بیان عقایدش، نظریات خود را با لحنی به‌دور از جانب‌داری و بدون تأکید بر مواضع اختلاف ماتریدیه و اشاعره، بیان کرده، و گاهی به اشاعره نزدیک است و گاه به ماتریدیه.[۱۱]
آثار
تفتازانی، در علوم بلاغی دو کتاب نوشته است:
- المطوّل: تفتازانی در ماه صفر سال ۷۴۸ هجری در شهر هرات به پایان رسانده و آن را، شرح مطوّل یا شرح التلخیص المطول هم گویند.
- مختصر المعانی: یکی از کتاب‌های مشهور تفتازانی، مختصر المعانی در علم معانی و بیان و بدیع است.[۱۲]
از دیگر آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- مقاصد الطالبین، در علم کلام.
- ارشاد الهادی، در علم نحو.
- حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
- شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.
- تهذیب المنطق و الکلام در علم منطق که ملا عبدالله یزدی حاشیه‌ای بر این کتاب نوشته است.[۱۳] این کتاب از زمان خودش تا کنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و می‌شود.[۱۴]
- شرح العقاید النسفیة، از مشهورترین و معتبرترین شروح رسالهٔ العقاید نجم‌الدین ابوحفص عمر نسفی از متکلمان ماتریدی سدهٔ ۶ ق است.
- شرح المقاصد.[۱۵]
- شرح رساله شمسیّه، شرح رساله کاتبی (نجم الدین علی بن عمر قزوینی) است در منطق. شرح شمسیه را، تفتازانی در سال ۷۵۲ق به پایان رسانیده است.[۱۶]
مناظره با جرجانی
یکی از معروفترین و مهمترین مناظره‌ها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، میر سید شریف جرجانی(درگذشته ۸۱۶ ه.ق) و سعدالدین تفتازانی است. گفته‌اند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال ۷۹۲ ه.ق شد.[۱۷]
تفتازانی به میر سیدشریف جرجانی، که ۲۸ سال از خودش جوانتر و بنا بر گزارشی شاگردش بود، توجهی ویژه داشت. اما دوستی آنان، بر اثر مناظره‌ای علمی که تیمور (درگذشته ۸۰۷ق) میان آن دو برپا داشت و به برتری جرجانی انجامید، به خصومت تبدیل شد و جرجانی به رد و نفی آثار تفتازانی پرداخت.[۱۸]
براساس گزارش مشهوری که در کتاب الشقائق النعمانیة آمده است، در اواخر عمر تفتازانی مباحثه‌ای میان وی و میر سید شریف جرجانی، در حضور تیمور گورکان با داوری نعمان‌الدین خوارزمی برپا شد، و با برتری جرجانی و تألم فراوان تفتازانی پایان یافت، تا آنجا که به گفتهٔ برخی همین واقعه به فوت او انجامید.[۱۹] نویسنده معجم المطبوعات گفته است سید شریف جرجانی، در آغاز از «بحر بیکران علم او، بهره‌مند می‌شده و بارها به رفعت شأن و علوّ مقام» او اعتراف کرده ولی بعدها بر اثر مشاجره، در مجلس امیر تیمور، میان او و تفتازانی کدورتی رخ داده است.[۲۰]
منابع
- ↑ الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.
- ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
- ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ باقر خوانساری، میر سید محمد، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی اسلامیه ج ۴ ص ۱۴۸ و ۱۴۹ و ۱۵۰ و ۱۵۱. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
- ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.
- ↑ علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
- ↑ حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
- ↑ سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۱۵.
- ↑ الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.
- ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.
- ↑ حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
- ↑ علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
- ↑ گوموش صدرالدین، «مناظره‌های میر سید شرف جرجانی و سعدالدین تفتازانی»، ترجمه لیلی رحیمی بهمنی، آینه میراث، دوره جدید، تابستان ۱۳۸۴، شماره ۲۹. ص۶۳ تا ۷۰.
- ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
- ↑ میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
- ↑ الیان سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبة شامل لاسماء الکتب المطبوعة فی الأقطار الشرقیّة و الغربیّة، مصر، مطبعة سرکیس بمصر ۱۳۴۶ ه- ۱۹۲۸ م. ج ۱ ص ۶۳۵ و ص ۶۳۶. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.