الإرشاد
| الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | شیخ مفید |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم |
| موضوع | تاریخ اهل بیت(ع) |
| زبان | عربی |
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
کتاب الإرشاد از کیست و چه موضوع و محتوایی دارد؟
الإرشاد کتابی است که در آن به زندگی اجتماعی و احوال امامان معصوم(ع) پرداخته شده است. شیخ مفید از عالمان بزرگ شیعه نویسنده این کتاب است. این کتاب از آن جهت که در اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری نوشته شده معتبر و ارزشمند است.
نویسنده
شیخ مفید از عالمان برجسته شیعه در نیمه دوم قرن چهارم و دهه نخست قرن پنجم است. وی متکلم، فقیه و مورخ است.[۱]
مفید در یازدهم ذی قعده سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ هجری در قریه «سویقه ابن بصری» که از توابع «عکبرا» بود بدنیا آمد، و «عکبرا» در ده فرسنگی شمال بغداد نزدیک شهر دجیل قرار دارد.[۲]
فضیلت او در فقه و کلام و روایت وثاقت و علم مشهورتر از آن است که توصیف شود. آنگاه متجاوز از ۱۷۰ کتاب از تألیف او را نام می‌برد. علامه حلی در کتاب خلاصه درباره مفید گوید: او از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنها است هر که پس از او آمده از علم او استفاده کرده است. علامه بحر العلوم در فوائد رجالیه پس از مدح بسیاری از مفید گوید: تمام جهات فضیلت در او جمع شده و ریاست دانشمندان باو منتهی گشت و همگی در علم و فضل و عدالت و وثاقت و جلالتش متفقند، محاسن آن بزرگوار بسیار و مناقبش بیرون از شمار است، مردی بود سریع‌الانتقال، حاضرجواب، کثیر الروایة، خبیر در شعر و اخبار و رجال، و راستگوترین مردم زمان در حدیث، آشناترین آنها در فقه و کلام بوده، هر که پس از او آمده از او استفاده کرده است.[۳]
ابوعبداللّه محمد بن محمد بن نعمان بغدادی، ملقب به شیخ مفید از عالمان برجسته شیعه است که در قرن چهارم ودهه نخست قرن پنجم هجری می‌زیست. شیخ طوسی یکی از شاگردان شیخ مفید، در وصف او می‌گوید: محمد بن محمد بن نعمان مکنی بابی‌عبداللّه، معروف به ابن معلم از متکلمان شیعه است که در دورانش ریاست شیعه به او منتهی شد. او در علم و صناعتِ کلام‌مقدم بر دیگران، و در فقه، سرآمد فقهای زمانه و مردی سریع‌الانتقال، با فطانت و حاضرجواب بود، و نزدیک به‌دویست جلد کتاب کوچک و بزرگ نگاشت. وی در زمان سلطان مقتدر آل‌بویه، عضدالدوله زندگی می‌کرد. و به دلیل وجود گرایش‌های شیعی پادشاهان آل‌بویه‌و شخص عضدالدوله، شیخ مفید و شیعیان از حمایت او و فرمانروایان اطراف بغداد برخوردار بودند.[۴]
معرفی و محتوا
کتاب الارشاد قدیمی‌ترین کتاب منظم و مفصل در تاریخ زندگی ائمه(ع) است که در آن شیخ مفید تاریخ تولد، شهادت، حوادث دوران زندگی هر امام(ع)، دلائل امامت و مدت آن، معجزات، کرامات و تعدادی از اخبار آن بزرگواران را ذکر کرده است. این کتاب به صورتی تدوین یافته که وقایع تاریخی در آن با گرایش‌های کلامی و اعتقادی همراه است. سعی نویسنده در این کتاب، بیان عقیده خاص شیعیان ذیل حوادث تاریخی است. شیخ مفید در الارشاد شرح حال جداگانه‌ای از زندگی پیامبر و حضرت زهرا ننوشته و باب مستقلی در این مورد نگشوده است، ولی سعی کرده حوادث مهم تاریخی صدر اسلام و زندگی پیامبر(ص) و حضرت زهرا را در حیات سیاسی، اجتماعی و نظامی و اعتقادی حضرت علی(ع) بگنجاند.
شیخ مفید در مقدمه مختصری که بر این کتاب دارد انگیزه‌اش را از نگارش آن، پاسخ به تقاضای کسی ذکر میکند که از او درخواست کرده است کتابی در مورد تاریخ زندگی، حوادث دوران و نام‌های ائمه(ع) بنگارد. گفتنی است نگارش این کتاب در زمانی بود که مباحثه‌ها و مناظره‌های کلامی، فقهی و تاریخی میان دو فرقه مهم اسلامی شیعه و سنی به اوج خود رسیده بود و شیخ مفید به عنوان رئیس طایفه امامیه در خط مقدم این مباحث حضور داشت. وجود چنین شرایطی می‌توانست انگیزه مهمی برای نگارش کتابی در این زمینه فراهم آورد.
کتاب الارشاد با انگیزه‌های کلامی و برای اثبات امامت امامان شیعه، به مسائل تاریخی نظر دارد. شیخ مفید نه‌تنها احادیث و اخبار را نقل کرده، بلکه با تفسیر و تحلیل‌های عقلی که ذیل اخبار آورده، بهره‌های کلامی‌فراوانی از نقل حوادث برده است، و این امر سبب شده تا کتاب تاریخی او جنبه کلامی نیز داشته باشد. مورخان بسیاری که بعد از شیخ مفید به نگارش تاریخ زندگانی چهارده معصوم (ع) پرداخته‌اند به گونه‌ای ازروش تاریخ‌نگاری شیخ مفید متأثر بودهاند. این امر را به وضوح می‌توان در کتاب‌هایی مانند اءعلام الوری باعلام‌الهدی، اثر طبرسی و کشف الغمه اربلی مشاهده کرد.[۵]
کتاب الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد تاریخ اهل بیت پیامبر علیهم السلام است که توسط شیخ مفید تألیف شده است. شیخ مفید این کتاب را در پاسخ به پرسش بعضی از شیعیان درباره واقعیت و حقیقت تاریخ ائمه علیهم السلام نوشته است که بر اساس روایات معتبر و مسند تنظیم و تدوین شده است. او کتابش را در یک مقدمه و دوازده باب به تعداد ائمه شیعه علیهم السلام تنظیم کرده است. به طوری که هر باب را به ترتیب با نام یکی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله مزیّن کرده و در ذیل هر باب از سه تا سیزده فصل را با عناوین مختلف مربوط به مسائل تاریخی عام (حوادث مسلمانان)، مسائل تاریخی هر امام (ولادت، سرگذشت و شهادت)، فضائل، اصحاب، کلمات و خطبهها، اولاد، فضیلت زیارت، کرامات و معجزات، و مناظرات و احتجاجهای آن بزرگواران منعقد ساخته است.[۶]
از ویژگیهای مهم کتاب این است که علاوه بر حدیثی بودن متن آن، توضیحها و تبیین هایی نیز در کنار احادیث مطرح شده است که از جهات مختلف شایان توجه است: یکی اینکه اندیشه شیعه در مسائل مختلف امامت را در بردارد، دیگر اینکه نظرات تخصصی و اجتهادی شیخ مفید در مسائل کلامی را بازگو می کند. از نظر رجالی، علاوه بر نقل تاریخ و فضایل اهل بیت علیهم السلام به زندگینامۀ برخی از شاگردان مهم آن بزرگواران نیز پرداخته است. کتاب از نظر محتوا در همه ابعاد تاریخ، حدیث، رجال و عقاید روایات و مطالبی را در بردارد و از این نظر بسیاری از مسائل مهم را در عین تفاوت موضوع به خوبی در خود جمع کرده است. اعتبار سندی احادیث از ویژگیهای مهم کتاب است. اعتبار احادیث کتاب عمدتاً به این دلیل است که بخش قابل توجهی از راویان مورد اعتماد شیخ مفید در سندها، همچنین نزد دانشمندان حدیث و رجال اهل سنت مثل ابن اثیر و ابن حجر عسقلانی نیز مورد اعتماد بودهاند. و این امر جایگاه رفیع کتاب و اعتبار مطالب آن را دو چندان میکند. به ویژه اینکه همین امر موجب گشته است آنان نیز به مطالب و احادیث کتاب استناد کرده و برای اثبات ادعای تاریخی خود از آنها بهره ببرند. زیرا برخی از راویان موجود در سندهای احادیث ارشاد شیخ مفید مثل فضل بن رکین، جعفر بن سلیمان ضبعی، ابواسحاق سبیعی، و ابو طفیل بن واثلة حتی در سلسله سندهای عالی و مورد وثوق نویسندگان صحاح سته مانند بخاری و مسلم قرار گرفته است. این ویژگی ها کتاب ارشاد را علاوه بر جایگاهی که در مذهب شیعه دارد، به تراز جایگاه جهانی رسانده به طوری که به عنوان یکی از مهمترین منابع شناسایی و بازخوانی تاریخ صدر اسلام تلقی شده است و از شاگردان شیخ مفید مثل سیدمرتضی، شیخ طوسی و ابوالفتح کراجکی گرفته تا ابن حجر عسقلانی و سبط بن الجوزی آن را به عنوان منبع دست اول بر شمرده اند و مطالب آن را نقل و مورد استناد خویش قرار دادهاند.[۷]
این کتاب شرحی است از زندگی امامان شیعه، که مجلد نخست آن درباره امام علی است و در مجلد دوم به سایر امامان پرداخته است.[۸]
شرح و ترجمه
شرح چهار جلدی به نام منهج الارشاد، اثر شیخ محمد حسن زنجانی
شرح سید محمدباقر دستغیب شیرازی
ترجمه و شرح ارشاد اثر سید هاشم رسولی محلاتی شیرازی
ترجمه و شرح ارشاد اثر محمد باقر ساعدی خراسانی[۹]
منابع
- ↑ جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، قم، انصاریان، ۱۳۷۶، ص۱۸۶.
- ↑ ترجمه ارشاد شیخ مفید، رسولی محلاتی، سید هاشم، تهران، اسلامیه، بی‌تا، ص۱۵.
- ↑ ترجمه ارشاد شیخ مفید، رسولی محلاتی، سید هاشم، تهران، اسلامیه، بی‌تا، ص۱۸.
- ↑ علی کربلایی پازوکی، «معرفی و بررسی تحلیلی سه اثر کهن تاریخی شیعه (الارشاد، اعلام الوری و کشف الغمه)»، دوفصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره اول، بهار ۱۳۸۶.
- ↑ علی کربلایی پازوکی، «معرفی و بررسی تحلیلی سه اثر کهن تاریخی شیعه (الارشاد، اعلام الوری و کشف الغمه)»، دوفصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره اول، بهار ۱۳۸۶.
- ↑ «الارشاد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۱ اردی‌بهشت ۱۴۰۲.
- ↑ «الارشاد»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۱ اردی‌بهشت ۱۴۰۲.
- ↑ جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، قم، انصاریان، ۱۳۷۶، ص۱۸۶.
- ↑ پاک نیا تبریزی، عبدالکریم، «آشنایی با منابع معتبر شیعه: الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد»، مبلغان، تیر و مرداد ۱۳۸۹، شماره ۱۳۰، ص۱۶۶.