تاریخچه مسجد جمکران
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
بنابر قول مشهور، ساخت مسجد جمکران، بر اساس آنچه میرزا حسین نوری (۱۳۲۰ق) در کتاب نجم الثاقب نقل کرده به عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانی در قرن چهارم قمری برمی‌گردد، که امام زمان(ع) را در بیداری، در محلی که اکنون مسجد جمکران قرار دارد، مشاهده کرد. امام(ع) خطاب به وی، زمینی که در آن قرار گرفته بود را زمین شریفی خواند و به او دستور داد روی آن، مسجدی بنا کند. در این دیدار، کیفیت نماز تحیت مسجد جمکران و نیز نماز امام زمان(ع) در این مسجد، گفته شد.
قول دیگری هم وجود دارد که زمان ساخت مسجد جمکران را به پیش از زمان ورود اشعریان به قم می‌داند که فردی به نام خَطّاب اسدی آن را ساخته است.
تاریخچه
جَمکَران، مسجدی منسوب به امام زمان(ع) در محدوده روستای جمکرانِ شهر قم است. این مسجد، که به‌سبب نزدیکی با روستای مذکور، به مسجد جمکران شهرت یافته است و به سبب انتساب به حضرت مهدی(ع)، مسجد صاحب‌الزمان نامیده می‌شود. در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است. به گزارش تاریخ قم، اولین مسجدی که در قم، پیش از مهاجرت اشعریان از کوفه به این شهر در اوایل قرن دوم، بنا گردید، مسجد قریه جمکران بود که «خَطّاب اسدی» آن را بنیان نهاد و در آن به تنهایی نماز می‌گزارد. مدرسی طباطبایی قم‌شناس احتمال داده است که مسجد جمکران فعلی همان مسجد خطّاب اسدی باشد که پس از گریز ساکنان غاضریه از قبیله بنی اسد به جمکران، به هنگام قیام مختار در کوفه، توسعه بیشتری یافت. قول مشهور درباره ساخت مسجد کنونی جمکران به حکایتی برمی‌گردد که حاج میرزا حسین نوری در کتاب‌هایش، از جمله نجم ثاقب، با استناد به کتاب تاریخ قم (اثر حسن‌بن محمد قمی) و نیز کتاب مونس‌الحزین فی معرفة الحق و الیقین (تألیف شیخ‌صدوق، متوفی ۳۸۱)، نقل کرده است.[۱]
در تاریخ قم آمده است که نخستين مسجد كه در قم ساختند، مسجدى بود كه در قريه‌ى جمكران بنا شد. اعراب بنى اسد، در اطراف اين مسجد منزل گرفتند. سعيدبن جبير، صحابى معروف پيامبر خدا (ص) نيز ۶ ماه در جمكران نزد اين اعراب به سر برد.[۲]
روستای جمکران
به نوشتۀ تاریخ قم (تألیف سدۀ ۴ق)، جمکران نخستین روستای قم بوده که جمِ ملک آن را بنا نهاده است. در فرهنگ‌های لغت، جم به‌معنای جمشید، پادشاه اساطیری ایران و کران به‌معنای کناره است. برخی گفته‌اند شاید بتوان با در کنار هم نهادنِ برخی اسناد، نتیجه گرفت که «کران» تحول یافتۀ واژۀ «کِرْته» یا «کرده» به‌معنای کردن و ساختن است. با توجه به اشارۀ تاریخ قم، می‌توان حدس زد که جمکران، از دیرباز دارای تقدس بوده است؛ و به‌سبب شباهت لفظیِ آن با «جمکرد» به‌معنای «ساخته شده به دست جمشید»، و نیز شباهت مکان جغرافیایی، می‌توان آن را با اسطورۀ ساختن باغ یا قلعه‌ای به فرمان اهوره‌مزدا به دست جمشید تطبیق داد.[۳]
روایت میرزا حسین نوری از ساخت مسجد جمکران
میرزا حسین نوری در کتاب نجم الثاقب از کتاب تاریخ قم و آن کتاب از کتاب مونسُ الْحَزین فی معرفةِ الْحَق وَ الْیَقین، منتسب به شیخ صدوق، ماجرای ساخته شدن مسجد جمکران را چنین بیان کرده است:
شیخ عفیف صالح حسن بن مثله جمکرانی می‌گوید: من شب سه‌شنبه، ۱۷ رمضان ۳۹۳ق در خانه خود خوابیده بودم. گروهی از مردم به در خانه آمدند و من را از خواب بیدار کردند و گفتند: «امام مهدی(ع) تو را می‌خواند او را اجابت کن.» آنها من را به محلی که اکنون مسجد (جمکران) است آوردند.[۴]
در روایات به تفصیل آمده است که حضرت مهدی(ع) به حسن بن مثله امر می کند تا این مسجد را بسازد. و نیز نماز مخصوص آن و قربانی کردن یک بز و دریافت وجوه حاصل از اراضی رَهَقِ ناحیه اَردَهالِ کاشان، برای احداث مسجد در آن دیدار گفته شده است.[۵]
منبع حدیث
محدّث نورى این حکایت را در جنّة المأوى و نجم الثاقب، نقل کرده و آن را از مخطوطات سيد نعمة اللَّه جزايرى نقل مى‌كند كه وى آن را از ترجمه فارسى تاريخ قم و تاريخ قم، آن را از كتاب مونس الحزين فى معرفة الحق و اليقين شيخ صدوق روايت كرده است. شيخ محمد كچويى در أنوار المشعشعين فى تاريخ قم و القميين، اين حديث را از كتاب خلاصة البلدان نوشته سيّد محمّد بن محمّد بن هاشم رضوى قمى و وى آن را از مونس الحزين شيخ صدوق روايت كرده است. به جز اين دو منبع، مصدر مكتوب كهن ديگرى در اختيار نيست كه اين گزارش در آن ثبت شده باشد. ساير آثار، از اين دو كتاب نقل كرده‌اند و بدانها نسبت مى‌دهند.[۶]
نقد حکایت میرزا حسین نوری
محققان و علما چندین اِشکال بر این حکایت وارد کرده‌اند، که از آن جمله است:
- كتابى از شيخ صدوق به نام مونس الحزين موجود نيست؛ بلكه در كتب فهارس نيز چنين اثرى به شيخ صدوق منسوب نشده است.
- كتاب تاريخ قم به زبان عربى بوده و نويسنده‌اش حسن بن محمّد بن حسن قمّى معاصر شيخ صدوق است. متن اصلى اين كتاب موجود نيست.
- تاريخ قم در سال 865 ق توسط حسن بن على بن حسن عبد الملك قمّى به فارسى ترجمه شده كه اينك موجود است؛ ولكن تنها چند فصل آن به جاى مانده است و داستان جمكران در متن حاضر، موجود نيست. البته به سبب نقص كتاب، نمى‌توان ادّعاى عدم وجود داستان جمكران در كلّ كتاب را مطرح كرد.
- دست‌خطهاى سيّد نعمت اللَّه جزايرى از تاريخ قم كه محدّث نورى از آن نقل كرده، مفقود است و اين داستان در آثار فراوان حديثى سيّد نعمت اللَّه جزايرى كه اينك در دسترس است، وجود ندارد.
- كتاب خلاصة البلدان سيّد محمّد رضوى نيز مفقود است و معلوم نيست وى به چه سندى اين داستان را از كتاب مونس الحزين نقل كرده است.
- در اين گزارش، سال وقوع داستان، 393 ق ذكر شده است و داستان از كتاب شيخ صدوق كه در سال 381 ق فوت كرده منقول است؛ يعنى وقوع داستان، دوازده سال پس از فوت نويسنده كتاب مونس الحزين است.
- جاى تعجّب است كه اعمال مسجد جمكران در هيچ يك از كتب ادعيه و مزار كهن، از قبيل: كامل الزيارات، مصباح المتهجّد، و كتب سيّد ابن طاووس، كفعمى و ابن فهد حلّى مذكور نيست و حتّى شيخ عبّاس قمّى، آن را در اصل مفاتيح الجنان نياورده؛ بلكه در ملحقات (باقيات الصالحات) آورده است كه اينك در حواشى مفاتيح الجنان جاى دارد.
- همچنين محدّثان بزرگى چون علّامه مجلسى و سيّد هاشم بَحرانى در كتب خود- كه دايرة المعارف حديث شيعه اند- به اين روايت اشاره‌اى ندارند.
- نيز نام اين مسجد در كتب كهن تاريخى بويژه در كتاب نقض عبدالجليل رازى (ق 6 ق) كه به گزارش مساجد و مدارس قم اهتمام داشته، موجود نيست.[۷]
- درباره این مسجد در هیچ‌یک از منابع تاریخی سخنی نیست و تنها منشی قمی، ضمن وقایع سال ۹۸۶، در شرح‌حال میرغیاث‌الدین محمد میرمیران نوشته است که او به هنگام توقف در قریه لَنجَرودِ قم، گاهی در مَقامِ با احترام امام مهدی(ع) در جمکران اعتکاف می‌کرد، که به گفته فقیهی مقصود از آن مقام، مسجد جمکران است. اطلاع دیگر، مأخود از کتیبه تاریخی مسجد، مشتمل بر شعری با مادّه تاریخ ۱۱۶۷، است که به تعمیر مسجد در آن سال اشاره دارد.[۸]
منابع
- ↑ عرب، کاظم، «مسجد جمکران»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ پاک محمدرضا، «قم در دو قرن نخست هجرى»، فصلنامه تاریخ اسلام، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۲، ش۱۴، ص۱۰.
- ↑ عظیمی پور، نسیم، «جمکران مسجد»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۳۴۷.
- ↑ میرزا حسین طبرسی نوری، نجم الثاقب، قم، انتشارات مسجد جمکران، چاپ نهم، ۱۳۸۴ش، ص۳۹۱–۳۹۲.
- ↑ میرزا حسین طبرسی نوری، نجم الثاقب، قم، انتشارات مسجد جمکران، چاپ نهم، ۱۳۸۴ش، ص۳۸۳–۳۸۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۲۳۰–۲۳۳؛ ناصر الشریعه، تاریخ قم، قم، چاپ حکمت، بی‌تا، ص۱۴۸–۱۵۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدى بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، ۱۳۹۳، ج۳، ص۶۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدى بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، ۱۳۹۳، ج۳، ص۶۵ و ۶۶.
- ↑ عرب، کاظم، «مسجد جمکران»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۰، ذیل مدخل.