انفاق در قرآن

سؤال

انفاق در قرآن را توضیح دهید

انفاق از مهمترین و محوری‌ترین مولفه‌های دین‌داری است که در قرآن بارها بدان تأکید و سفارش شده است و برای آن ثواب و اجر بزرگی معین گردیده است. فقرا، محرومان، یتیمان، در راه‌ماندگان و بینوایان و.. افرادی هستند که مستحق گرفتن انفاق هستند. انفاق از ویژگی انسان‌هایی است که خدا به آنها وعده بهشت را می‌دهد. انفاق‌کنندگان در قرآن مؤمنان و متقین و نیکوکاران هستند. انفاق در کنار اوصافی همچون ایمان به غیب، صبر، نیکی، برپاداشتن نماز و … آمده است که از خصوصیات اصلی یک مسلمان محسوب می‌شود.

تزکیه و طهارت انسان و رفع فقر از آثار انفاق شمرده می‌شود.

معنای انفاق

انفاق مصدر باب افعال از ریشه نفقه است به معنی پرداختن بخشی از آنچه خدا روزی کرده است در راه خدا.

جدای از واژه نفق و مشتقات آن، کلمات دیگری در قرآن آمده است که دلالت بر انفاق می‌کند. انفاق به عنوان زکات واجب است و به عنوان صدقه مستحب.

فضیلت و اهمیت انفاق

انفاق از بافضیلت‌ترین اموری است که در قرآن بدان تأکید فراوان شده است. خداوند در قرآن فرموده است برای انفاق‌کننده پاداش بزرگ و بهشت است. مالی که انفاق می‌شود را چندبرابر می‌کند. و برای انفاق کنندگان بیم و اندوهی وجود ندارد.در قرآن کریم، صدها آیه درباره کمک به محرومان، در قالب زکات، خمس، صدقه، انفاق، قرض الحسنه، اطعام، ایثار و … مطرح شده است. هم چنین برای نوع و مقدار انفاق، شرایط انفاق کننده و انفاق شونده دستوراتی دارد. خداوند بارها در قرآن امر به انفاق کرده است: ﴿و در راه خدا انفاق کنید، و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید، و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد.﴾(بقره:۱۹۵) در جایی دیگر با لحنی عتاب‌آلود می‌فرماید در حالی همه چیز به خداوند تعلق دارد چرا در راه خدا انفاق نمی‌کنید.

انفاق یکی از مهمترین مفاهیم اخلاقی است که قرآن در آیات زیادی به آن تأکید داشته است. این امر هم برای جامعه بسیار ضروری است که می‌تواند رنج و سختی فقر را از بین ببرد و هم امتحانی برای یک انسان مؤمن است که آیا می‌تواند در راه خدا از اموال و ثروت خود بگذرد یا نه. از این رو، انفاق دو وجه و کارکرد عبادی و اجتماعی دارد که هم یک انسان را از لحاظ معنوی به رتبه‌های رفیعی می‌رساند و هم سبب بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی جامعه می‌شود.

از ویژگی‌های دینداری و مسلمان بودن انفاق کردن است. در بسیاری از جاهای قرآن که اوصاف نیکوکاران و متقین را می‌شمرد به انفاق کردن سفارش و تأکید می‌کند. «یکی از بزرگترین اموری که اسلام در یکی از دو رکن «حقوق الناس» و «حقوق اللَّه» مورد اهتمام قرار داده و به طرق و انحای گوناگون، مردم را بدان وادار می‌سازد انفاق است.»

خداوند در قرآن فرموده است هرچه که انفاق کنید خدا عوضش را می‌دهد. مفسران ذیل آیات انفاق گفته‌اند آنچه در راه خدا انفاق گردد یک تجارت پر سود است، چرا که خداوند عوض آن را بر عهده گرفته، و هنگامی که شخص کریمی عوض چیزی را بر عهده می‌گیرد رعایت برابری و مساوات نمی‌کند بلکه چند برابر و گاه صد چندان می‌کند. و این وعده الهی منحصر به آخرت و سرای دیگر نیست، آن که در جای خود مسلم است، در دنیا نیز با انواع برکات جای انفاق‌ها را به نحو احسن پر می‌کند.

تزکیه

تزکیه و پاک شدن از آثار مهم انفاق است: ﴿الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّیٰ؛ همان که مال خود را می‌دهد [برای آنکه] پاک شود.﴾(لیل:۱۸) مفسران در معنای تزکیه گفته‌اند تعبیر به یتزکی در حقیقت اشاره به قصد قربت و نیت خالص است خواه این جمله به معنی کسب نمو معنوی و روحانی باشد، یا به دست آوردن پاکی اموال؛ چون تزکیه هم به معنی نمو دادن آمده و هم پاک کردن. صدقه که از مصادیق انفاق است وسیله‌ای برای پاک شدن، سبب تطهیر و تزکیه می‌شود.

شهید مطهری درباره انسان‌ساز بودن انفاق می‌گوید: «اینكه انسان چیزی داشته باشد و از خود جدا كند و مظهر رحمانیت پروردگار بشود، نقش بزرگی در ساختن انسان دارد.»صاحب مجمع البیان می‌فرماید: «منفق می‌کوشد که در نزد خدا پاک باشد و در این انفاقش ریاء و خودنمایی و شهرت را نمی‌خواهد.»

رفع فقر

یکی از اهداف انفاق در اسلام، از بین بردن فقر در جامعه است. فرهنگ انفاق نشان می‌دهد هر فردی در جامعه به فکر دیگر انسانها است و نگرانی معیشت و زندگی آنها را دارد. اگر فرهنگ انفاق آنطور که مورد تأکید قرآن است، در جامعه محقق شود مسئله بغرنج فقر که یکی از اساسی‌ترین موضوعات لاینحل جوامع بشری است، تا حدود زیادی بهبود پیدا می‌کند و شاید به‌طور کامل رفع شود. مفسران می‌گویند یکی از اهداف اسلام این است که اختلافات غیرعادلانه‌ای که در اثر بی‌عدالتی‌های اجتماعی در میان طبقه غنی و ضعیف پیدا می‌شود از بین برود. اسلام برای رسیدن به این هدف برنامه وسیعی که یکی از مهمترین آنها انفاق و کمک مالی به دیگران است.

کمک به دیگران و سعی در رفع فقر جامعه از مصادیق اعمال صالح است که قرآن بسیار بر آن تأکید دارد.

اوصاف انفاق‌کنندگان

انفاق‌کنندگان در قرآن همان متقین و نیکوکاران و مؤمنین و مفلحون و فائزون و محسنین و فروتنان هستند. در قرآن آمده است همانان که به غیب ایمان دارند و نماز را برپامی‌دارند کسانی هستند که انفاق می‌کنند:﴿هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَ‌زَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ؛ مایه هدایت تقواپیشگان است: آنان که به غیب ایمان می‌آورند، و نماز را بر پا می‌دارند و از آنچه به ایشان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند﴾(بقره:۲و ۳)

در جایی دیگر هم با برشمردن اقسام نیکی، یکی از نیکی‌ها را انفاق می‌داند و اینان را همان صادقین و متقین می‌داند. در آیه ۱۶ سوره تغابن آنان مفلحون (رستگاران) نام می‌برد. و به کسانی که با مال و جانشان جهاد می‌کنند را فائزون می‌نامد. در سوره آل‌عمران آمده که در فراخی و تنگی و هر شرایطی انفاق می‌کنند و و خداوند اینها را دوست دارد.

یکی از اوصاف پرهیزکاران این است که برای اموال خود حقی معین برای فقرا و محرومان قرار داده‌اند.و در اوصاف فروتنان می‌گوید صبور هستند و برپادارنده نماز هستند و از آنچه به آنها روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند.

در بیان ویژگی‌های مؤمنان می‌فرماید همانان هستند که به خدا و پیامبرش ایمان دارند و با مال و جانشان در راه خدا جهاد می‌کنند. اینان همان صادقون هستند. در جاهایی از قرآن که بحث ایمان را مطرح می‌کند انفاق را از ارکان ایمان می‌داند. اهمیت و عظمت انفاق و گذشت‌های مالی به حدی است که در ردیف مسائل اصولی اسلام قرار گرفته است.

مستحق انفاق

طبق گفته قرآن همه نیازمندان، فقرا، در راه ماندگان، یتیمان، محرومان و… مستحق گرفتن انفاق هستند:﴿صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدیّان [گردآوری و پخش] آن، و کسانی که دلشان به دست آورده می‌شود، و در [راه آزادی] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا دانای حکیم است.﴾(توبه:۶۰) قرآن پاره‌ای از انفاقات از قبیل زکات، خمس، کفارات مالی و اقسام فدیه را واجب نموده و پاره‌ای از صدقات و اموری از قبیل وقف سکنی دادن مادام‌العمر کسی، وصیت‌ها، بخشش‌ها و غیر آن را مستحبّ نموده است‏.

چگونگی انفاق کردن

خداوند هر نوع انفاق آشکار و پنهان را نیک می‌داند و برای آن پاداش می‌دهد، اما انفاق پنهان را بهتر می‌داند. مفسران اعتقاد دارند برای انفاق پنهان و آشکار فواید زیادی مترتب است. انفاق آشکار، مردم را دعوت به این کار نیک می‌کند و جامعه را به این موضوع تشویق می‌کند. اما انفاق پنهان به دور از ریا و منت و آزار و تحقیر فقیران است. و آثار معنوی و روحی زیاد و عظیمی دارد.

انفاق اگر همراه با منت باشد تمام اجر آن از بین می‌برد. در قرآن آمده است که تنها اگر انفاق با منت و آزار همراه نباشد پاداش آن نزد خداوند محفوظ است.