قلب سلیم و قلب منیب در قرآن
منظور از قلب سلیم و قلب منیب در قرآن چیست؟
قلب سلیم به معنای دل پاک و قلب منیب به معنای دلی توبه‌کار در قرآن آمده است. قلب در این دو معنا به معنای روح است. دارندگان قلب سلیم و منیب، پرهیزکاران و متقین در قرآن هستند.
معنای قلب
قلب در لغت دارای معانی مختلفی از جمله عقل و فهم است، «این ذهب قلبُک؟ قلبت کجاست و کجا رفت؟» یعنی «اینَ ذهَبَ عَقلُکَ؟ عقل و فهمت کجا رفت؟»[۱] و در قرآن به معناهای مختلف آمده است از جمله:
۱. عقل و درک: ﴿إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَذِكْرَىٰ لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ؛ در اين سخن براى صاحبدلان يا آنان كه با حضور گوش فرا مى‌دارند، اندرزى است.﴾(ق:۳۷)
۲. روح و جان: ﴿وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِر…؛ هنگامی که چشم‌ها از وحشت فرو مانده و جان‌ها به لب رسیده بود.﴾(احزاب:۱۰)
۳. مرکز عواطف: ﴿سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْب؛ بزودی در دل‌های کافران ترس ایجاد می‌کنم.﴾(انفال:۱۲)
از آنجا که قلب با پسوند رعب همراه است و رعب و ترس مربوط به عواطف و احساسات آدمی است نه ادراکات او، قلب در آیه به معنای مرکز عواطف می‌باشد. امّا با توجّه به این‌که مرکز اصلی ادراکات و عواطف همگی روان و روح آدمی است. ولی تظاهرات و عکس العمل‌های جسمی آنها متفاوت است عکس العمل درک و فهم، نخستین بار در دستگاه مغز آشکار می‌شود، ولی عکس‌العمل مسائل عاطفی از قبیل محبت شادی و غم در قلب انسان ظاهر می‌شود نتیجه این که در قرآن مسائل عاطفی به قلب (همین عضو مخصوص) و مسائل عقلی به قلب (به معنی عقل و مغز) نسبت داده شده و اگر از روح و جان و عقل انسانی به قلب تعبیر شده است علّت آن است که همان‌طور که قلب صنوبری که در بخش چپ سینه قرار دارد نقش مهمی در حیات و بقای انسان دارد روح و جان و عقل آدمی هم دارد بلکه بالاتر آن را دارا است.[۲] و کوتاه سخن آنکه ریشه این لغت (قلب) در اصل به معنی تفسیر و تحول است و از آنجا که فکر و عقل انسان دائماً در حال دگرگونی است به آن قلب گفته شده است[۳]
قلب سلیم و منیب
قلب در اصطلاح قرآن به معنی «روح و عقل» است و قلب سلیم به روح پاک و سالمی گفته می‌شود که از هرگونه شرک و شک فساد خالی است و واژه سلیم که از ماده سلامت است مفهوم روشنی دارد یعنی قلبی که از هرگونه بیماری و انحراف اخلاقی و اعتقادی دور باشد.[۴]
قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَ لا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلاَّ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ؛ و روزی که (مردم) برانگیخته می‌شوند رسوایم مکن. روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی‌دهد. مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد.﴾(شعراء:۸۷، ۸۹)
كلمه منيب از مصدر انابه است كه به معناى رجوع است. یعنی عمر خود را با رجوع به خداوند بگذراند[۵]: ﴿مَن خَشِیَ اَلَرّحمنَ بِالغَیب وَ جَاء بِقَلّبِ مُنیبِ؛ آنكه در نهان از خداى بخشنده بترسد و با دلى توبه‌كار [باز] آيد.﴾(ق:۳۳)
تقسیم قلب و اهمیت بعضی از نشانه‌های آن
قلب در یک تقسیم دو نوع است؛ ۱. سلیم سالم؛ ۲. مریض (ناسالم). در مقابل قلب سلیم، قلب مریض و بیمار است زیرا اوّلاً قرآن مجید بعضی از قلوب را به عنوان «قاسیه»؛ «قساوتمند» توصیف کرده[۶] و گاه قلوبی را ناپاک[۷] و قلب‌هایی را «بیمار»[۸] معرفی می‌کند و نیز قلب‌هایی را «مهر خورده و بسته»[۹] و در مقابل همه اینها «قلب سلیم»[۱۰] را مطرح می‌کند که هیچ‌یک از این عیوب در آن نیست، هم پاک است و هم نرم و پر عطوفت، هم سالم است و هم انعطاف‌پذیر در مقابل حق و از آن به عنوان «حرم خدا» در روایات توصیف شده است.[۱۱] و ثانیاً: روایتی از امام علی(ع) رسیده است که روح و قلب مثل جسم انسان دارای شش حالت است:
۱. حیات و زندگی (زنده بودن)؛ ۲. مرگ؛ ۳. بیداری؛ ۴. خواب؛ ۵. سلامتی؛ ۶. مریضی[۱۲] پس نتیجه می‌گیریم که قلب سلیم در مقابل قلب مریض است. و واژه منیب از انابه در لغت به معنی برگشتن به سوی خدا با توبه و اخلاص در عمل[۱۳] و در اصطلاح قرآن یعنی شخص همیشه متوجه خدا گردد، و به طاعت او رو آورد، و از هر گناه و لغزشی توبه نماید و این حال را تا پایان عمر ادامه دهد و با همین حالت وارد عرصه محشر گردد[۱۴] امام صادق(ع) می‌فرماید: «قلب سلیم قلبی است که خدا را ملاقات کند در حالی که غیر از او در آن نباشد.»[۱۵]
عوامل قلب سلیم
قلب منیب قلبی است که پیوسته به یاد خدا و حضور دائمی داشته باشد، پس علت عمده سلیم بودن قلب، منیب بودن آن است. عوامل دیگری از جمله علاقه، محبت شدید به خدای متعال و… نقش دارند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «القلبُ حَرَمُ اللهِ فلا تَسکُن حَرَم اللهِ غیرَ اللهِ» قلب حرم (محل انس و محبت) خداست غیر خدا را در حرم خدا ساکن مکن.[۱۶]
از جمله عوامل مهم قطع ارتباط با شیطان و شیطان صفتان است، چنان‌که پیامبر (ص) می‌فرماید: «لولا اَنّ الشیاطینَ یَحومُونَ علی قُلوبِ بَنی آدمَ لَنَظَرُوا اِلی المَلَکُوتِ اگر شیاطین، قلوب فرزندان آدم را احاطه نکنند، می‌توانند به جهان ملکوت نظر افکنند».[۱۷]
مطالعه بیشتر
۱. قلب سلیم.[۱۸]
۲. بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان[۱۹] مراجعه شود.
منابع
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ هـ ق، ج۱۱، ص۲۷۱.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴هـ ش، ج۱، ص۸۹–۸۸.
- ↑ همان، ج۲۲، ص۲۸۵ و ۲۸۴.
- ↑ تفسیر نمونه، همان، ج۱۵، ص۲۷۴ و ۲۷۳ و ج۱۹، ص۹۷.
- ↑ ترجمه تفسير الميزان، ج۱۸، ص: ۵۳۱
- ↑ مائده/۱۳.
- ↑ مائده /۴۱.
- ↑ بقره/۱۰.
- ↑ توبه/۸۷.
- ↑ شعراء/۸۹ و صافات/ ۳۷.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوّم، ۱۴۰۳، ج۶۷، ص۲۵–۲۷، باب حبّ الله.
- ↑ بحارالانوار، همان، ج۱۴، ص۳۹۸، به نقل از قلب سلیم آقای دستغیب.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشلی، بیروت، دار الکاتب العربی، ص۵۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴، ج۲۲، ص۲۸۱.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوّم، ۱۴۰۳، ج۶۷، ص۵۴، حدیث ۱۹، باب القلب و صلاحه و فساده.
- ↑ همان، ج۶۷، ص۲۵، ح۲۷، بابا حب الله.
- ↑ همان. ج۶۷، ص۵۹، حدیث ۳۹، باب القلب و صلاحه.
- ↑ تفسیر نمونه، همان، ج۸، ص۳۲۱ و ۳۲۰ و ۷ ص۲۳، ۲۱.
- ↑ عبدوس، محمد تقی و محمدی اشتهاردی، محمد، اصول اخلاقی امامان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵، چاپ هفتم، ص۱۶ – ۹.