دیه

سؤال

دیات در اسلام چگونه تعریف شده‌است؟

دیه را خونبهای مقتول بیان کرده‌اند یا دیه مالی است که عوض نفس و جان مقتول به اولیاء دم داده می‌شود. در سیستم قضائی اسلام ۴ دسته مجازات وجود دارد که عبارتند از: ۱. حدود ۲. قصاص ۳. دیات ۴. تعزیرات که ما فقط به تعریف و احکام دیات می‌پردازیم. دیات کیفرهائی هستند نقدی برای جبران صدمه و ضرر و زیانی که به مجنی علیه وارد شده‌است. با ملاحظه سیر تاریخی مسئله دیه متوجه می‌شویم که دیه در تمام قرون و اعصار به نوعی در بین ملل مختلف جریان داشت که بعد از ظهور اسلام احکام آن توسط شارع مقدس اسلامی اصلاح و امضاء گردیده‌است و در واقع این مسئله منطبق با فطرت پاک انسانی است زیرا در وقوع هر خسارتی باید راه‌های جبران را نیز طراحی نمود که در حقیقت اجرای صحیح احکام دیات می‌تواند تأمین کننده صلح و سازش بین طرفین دعوا گردد و خسارتهای وارده تا حدی که مایه رفع کینه و کدورت را فراهم آورد جبران شود، در کشور ما بعد از انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی قانون مجازات اسلامی که شامل احکام دیات نیز بود به تصویب رسید و احکام آن به مورد اجراء گذاشته شد.

در قانون مجازات اسلامی نیز دیه این گونه تعریف شده‌است «دیه مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا به ولی یا اولیاء او داده می‌شود». مواردیکه قاضی حکم به دیه به نفع مجنی علیه می‌کند: ۱. در صورت تراضی مجنی علیه یا قائم مقام قانونی او، در این صورت مجرم به جای قصاص دیه می‌پردازد. ۲. در صورتی که رعایت شباهت مجازات با جرم مقدور نباشد چنان‌که اگر بر اثر جرم استخوان جابجا شود و قصاص مقدور نباشد. ۳. در مواردی که شرع مستقیماً حکم به دیه داده‌است همانند قتل فرزند به دست پدر یا موارد خطای محض.

مواردی که مستقیماً حکم به پرداخت دیه می‌شود:

الف. قتل یا جرح یا نقص عضو که به‌طور خطاء محض واقع شود. خطای محض در چه موردی است؟ در صورتی که جانی نه قصد جنایت نسبت به مجنی علیه را داشته و نه قصد ارتکاب فعل واقع شده را بر مجنی علیه مانند آن که تیری را به قصد شکار رها کند و به شخص برخورد نماید.

ب. قتل یا جرم یا نقص عضو که بطور خطاء شبیه عمد واقع می‌شود.

خطای شبیه عمد در صورتی است که جانی قصد انجام کاری را که نوعاً سبب جنایت نمی‌شود داشته باشد اما قصد ارتکاب جنایت را نسبت به مجنی علیه نداشته باشد مانند اینکه کسی را به قصد تأدیب به نحوی که نوعاً سبب جنایت نمی‌شود بزند اما بطور اتفاقی موجب جنایت گردد.

ج. مواردی از جنایت عمدی که قصاص در آنها جایز نیست.

تفاوت بین خطای محض و شبه عمد این است که گرچه کیفر هر دو پرداخت دیه است اما باید توجه داشت که در مورد دیه شبه عمد سختگیری‌هائی دربارهٔ سن حیوانات شده و علاوه بر اینکه در موردی که خطای محض باشد دیه بر عهده عاقله جانی است نه خود او. (عاقله عبارتند از پدر و خویشاوندان پدر و مادری یا پدری جانی که باید دیه را به مجنی علیه بپردازند).

دیه بر حسب ملاکتهای شش‌گانه‌ای پرداخت می‌شود که جانی در انتخاب هر یک مخیر خواهد بود.

1. یکصد شتر سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
2. دویست گاو سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
3. یکهزار گوسفند سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشد.
4. دویست دست لباس سالم از حله‌های یمانی.

۵. یکهزار دینار مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر دینار یک مثقال شرعی طلا به وزن ۱۸ نخود است.

۶. ده هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن ۶/۱۲ نخود نقره می‌باشد.

البته باید دانست قیمت هر یک از امور ششگانه در صورت تراضی طرفین با تفاهم آنها پرداخت می‌شود.

بعنوان تکمیل این بحث یادآور می‌گردد قیمت دیه و فروعات آن همه ساله طبق تعرفه‌های خاصی و بر اساس موارد شش‌گانه دیه تعیین و از سوی دادگستری اعلام می‌گردد تا در کشور در مورد پرداخت دیه یک وحدت رویه وجود داشته باشد.