مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای

سؤال

آیا روایتی با سند صحیح از امام علی(ع) به این مضمون وجود دارد: «از ضرر و آسیب کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای»؟

جمله از کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس، اصل آن «اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ اِلَيْهِ» بوده و ضرب‌المثلی قدیمی و عربی است، که به اشتباه به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.

ضرب المثل

اصل جمله «از ضرر کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای» عبارت «اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ الَيْهِ» است. میدانی نیشابوری عالم قرن چهارم قمری، این عبارت را به عنوان ضرب‌المثل در کتاب مجمع الامثال خود آورده است.

این جمله به عنوان مثلی مشهور توسط احمد بن ابراهیم ثعلبی،‌ مفسر اهل سنت قرن پنجم قمری در تفسیر الكشف والبيان عن تفسير القرآن ذکر شده است. ابوالفتوح رازی مفسر شیعه قرن ششم قمری نیز، این عبارت را به عنوان مثلی مشهور نقل کرده است.

از این عبارت در منابع روایی شیعه و اهل سنت، به عنوان روایت یاد نشده است. با این همه، در برخی نوشته‌های متأخر به اشتباه، به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.

کاربردها

از عبارت اتق شر من احسنت الیه (از آسیب کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس)، در کتاب‌های گوناگون دینی و ادبی استفاده شده که برخی از آنها عبارتند از:

در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه

بسیاری از مفسران اهل سنت و برخی از مفسران شیعه به این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه اشاره کرده‌اند. منافقان پیش از حکومت پیامبر(ص) از نظر اقتصادی زندگی سختی را داشتند و پس از آغاز حکومت وی، با بهره بردن از غنائم ثروتمند شدند. بر اساس این آیه، منافقان به عیب‌جویی و انکار نپرداختند مگر پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند.

در ادبیات

نصرالله منشی در کتاب کلیله و دمنه و مولوی در کتاب مثنوی معنوی از این عبارت بهره برده‌اند.

ملک الشعرای بهار نیز، شعری با عنوان «اتق شر من احسنت الیه» سروده است، که مطلع آن چنین است: یکی مرد خودخواه مغرور دون/ درافتاد روزی به تنگی درون

نقد محتوا

عبارت «از کسی که به او خوبی کردی بترس» دلالت می‌کند بر اینکه باید انسان مراقب خطرات کسی که به او خوبی کرده است باشد؛ زیرا نتیجه نیکی کردن به دیگران، بدی کردن آنها با انسان است. مفهوم التزامی این عبارت این است که به انسان‌ها خوبی نکن تا از شر آنها در امان باشی. این محتوا با این گستردگی، مورد تأیید روایات و آیات نیست:

فضیلت نیکی به همه افراد

در روایتی، نیکی کردن به همه مردم چه نیکوکار و یا فاجر، رأس عقل پس از ایمان شمرده شده است. بر اساس روایتی دیگر، امام صادق(ع) سفارش کرده است به همه افراد چه اهل نیکی باشد یا نباشد، نیکی کن؛ با این استدلال که اگر او اهل نیکی نیست، تو اهل نیکی باش.

بر پایه آیات ۳۵ تا ۳۶ سوره فصلت، یکی از ویژگی‌های نیک انسانی این است که در برابر بدی دیگران به آنها خوبی کند. در آیه ۵۴ سوره قصص نیز، نیکی در برابر بدی ستوده شده است.

توقع نداشتن از کار خیر

در روایات و آیات سفارش شده انسان در برابر کار خیری که انجام می‌دهد توقع نیکی نداشته باشد؛ بلکه این کار را برای رضای خدا انجام دهد. خداوند در آیات ۷ و ۸ سوره انسان، کسانی را که کار خیر را فقط برای رضای او انجام می‌دهند و از طرف مقابل انتظار اجر و تشکر ندارند ستوده است.

در روایتی، امام علی(ع) احسان کردن به دیگران را «گرامی داشتنِ خود» و در حقیقت «احسان کردن به خود» معرفی کرده است.

پیوند به بیرون

• بررسی جمله «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ اَحْسَنتَ اِلَیْه» از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموز‌ه های دینی.