مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای

از ویکی پاسخ
سؤال

آیا روایتی با سند صحیح از امام علی(ع) به این مضمون وجود دارد: «از ضرر و آسیب کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای»؟



جمله از کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس، اصل آن «اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ اِلَيْهِ» بوده و ضرب‌المثلی قدیمی و عربی است، که به اشتباه به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.

ضرب المثل

اصل جمله «از ضرر کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای» عبارت «اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ الَيْهِ» است. میدانی نیشابوری عالم قرن چهارم قمری، این عبارت را به عنوان ضرب‌المثل در کتاب مجمع الامثال خود آورده است.[۱]

این جمله به عنوان مثلی مشهور توسط احمد بن ابراهیم ثعلبی،‌ مفسر اهل سنت قرن پنجم قمری در تفسیر الكشف والبيان عن تفسير القرآن ذکر شده است.[۲] ابوالفتوح رازی مفسر شیعه قرن ششم قمری نیز، این عبارت را به عنوان مثلی مشهور نقل کرده است.[۳]

از این عبارت در منابع روایی شیعه[۴] و اهل سنت،[۵] به عنوان روایت یاد نشده است. با این همه، در برخی نوشته‌های متأخر به اشتباه، به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.[۶]

کاربردها

از عبارت اتق شر من احسنت الیه (از آسیب کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس)، در کتاب‌های گوناگون دینی و ادبی استفاده شده که برخی از آنها عبارتند از:

در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه

بسیاری از مفسران اهل سنت[۷] و برخی از مفسران شیعه[۸] به این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه اشاره کرده‌اند. منافقان پیش از حکومت پیامبر(ص) از نظر اقتصادی زندگی سختی را داشتند و پس از آغاز حکومت وی، با بهره بردن از غنائم ثروتمند شدند.[۹] بر اساس این آیه، منافقان به عیب‌جویی و انکار نپرداختند مگر پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند.

در ادبیات

نصرالله منشی در کتاب کلیله و دمنه[۱۰] و مولوی در کتاب مثنوی معنوی از این عبارت بهره برده‌اند.[یادداشت ۱][۱۱]

ملک الشعرای بهار نیز، شعری با عنوان «اتق شر من احسنت الیه» سروده است، که مطلع آن چنین است: یکی مرد خودخواه مغرور دون/ درافتاد روزی به تنگی درون[۱۲]

نقد محتوا

عبارت «از کسی که به او خوبی کردی بترس» دلالت می‌کند بر اینکه باید انسان مراقب خطرات کسی که به او خوبی کرده است باشد؛ زیرا نتیجه نیکی کردن به دیگران، بدی کردن آنها با انسان است. مفهوم التزامی این عبارت این است که به انسان‌ها خوبی نکن تا از شر آنها در امان باشی.[۱۳] این محتوا با این گستردگی، مورد تأیید روایات و آیات نیست:

فضیلت نیکی به همه افراد

در روایتی، نیکی کردن به همه مردم چه نیکوکار و یا فاجر، رأس عقل پس از ایمان شمرده شده است.[۱۴] بر اساس روایتی دیگر، امام صادق(ع) سفارش کرده است به همه افراد چه اهل نیکی باشد یا نباشد، نیکی کن؛ با این استدلال که اگر او اهل نیکی نیست، تو اهل نیکی باش.[۱۵]

بر پایه آیات ۳۵ تا ۳۶ سوره فصلت، یکی از ویژگی‌های نیک انسانی این است که در برابر بدی دیگران به آنها خوبی کند. در آیه ۵۴ سوره قصص نیز، نیکی در برابر بدی ستوده شده است.

توقع نداشتن از کار خیر

در روایات[۱۶] و آیات سفارش شده انسان در برابر کار خیری که انجام می‌دهد توقع نیکی نداشته باشد؛ بلکه این کار را برای رضای خدا انجام دهد. خداوند در آیات ۷ و ۸ سوره انسان، کسانی را که کار خیر را فقط برای رضای او انجام می‌دهند و از طرف مقابل انتظار اجر و تشکر ندارند ستوده است.

در روایتی، امام علی(ع) احسان کردن به دیگران را «گرامی داشتنِ خود» و در حقیقت «احسان کردن به خود» معرفی کرده است.[۱۷]

تأیید محتوا

منابع

  1. میدانی نیشابوری، احمد بن محمد بن ابراهیم، مجمع الأمثال، به تحقیق محمد محيى الدين عبد الحميد، بیروت، دار المعرفة، ج۱، ص۱۴۵.
  2. ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۸.
  3. ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۶ش، ج۹، ص۲۹۹.
  4. موسوی، سید سلیمان و محمد میرزایی، «بررس جمله اتق شر من احسنت الیه از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموزه‌های دینی»، در آموزه‌های حدیثی، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش، ص۲۷.
  5. سخاوی، محمد بن عبد الرحمن، المقاصد الحسنة في بيان كثير من الأحاديث المشتهرة على الألسنة، به تحقیق محمد عثمان الخشت، بیروت، دار الكتاب العربي، ١٤٠٥ق، ص۶۰.
  6. امامی خوئی، محمدامین، مرآة الشرق، به تحقیق و تصحیح علی صدرایی خویی، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۹؛ جاحظ، عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ: الرسائل السیاسیة، به تحقیق علی بوملحم، دار و مکتبه الهلال، ۲۰۰۲م، حاشیه، ص۵۲۱؛ فاضلی، قادر، فرهنگ موضوعی ادب فارسی (ویژه مثتوی معنوی)، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۷۹.
  7. برای نمونه نگاه کنید به ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۸؛ زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر في العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دار الفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۳۱۶.
  8. برای نمونه نگاه کنید به ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۶ش، ج۹، ص۲۹۹.
  9. برای نمونه نگاه کنید به ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، به اشراف صلاح باعثمان و دیگران، جده، دار التفسیر، ١٤٣٦ق، ج۱۳، ص۴۸۹.
  10. نصرالله منشی، کلیله و دمنه، باب الصائغ و السیاح، بخش ۳.
  11. فاضلی، قادر، فرهنگ موضوعی ادب فارسی (ویژه مثتوی معنوی)، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۲۷۹.
  12. بهار، محمدتقی، دیوان اشعار ملک الشعرای بهار، تهران، آزادمهر، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۹۴۵.
  13. موسوی، سید سلیمان و محمد میرزایی، «بررس جمله اتق شر من احسنت الیه از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموزه‌های دینی»، در آموزه‌های حدیثی، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش، ص۳۳ و ۳۴.
  14. شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، به تصحیح مهدی لاجوردی، تهران‌، جهان، بی‌تا، ج۲، ص۳۵.
  15. کلینی، الکافی، به تصحیح محمد آخوندی، تهران۷ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۷.
  16. برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، به تصحیح محمد آخوندی، تهران۷ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۷.
  17. آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم (به صورت موضوعی)، به ترجمه و شرح هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۲۶۰.
  1. گفت حقست این ولی ای سیبویه/ اِتَّقِ‌ مِنْ‌ شَرِّ مَنْ ‌ احْسَنْت الَيْهِ‌

پیوند به بیرون