غروب خورشید در چشمه گل‌آلود در آیه ۸۶ سوره کهف
منظور از غروب خورشید در چشمه گل آلود در آیه ۸۶ سوره کهف چیست؟
این آیه دنباله داستان ذوالقرنین است که خداوند می‌فرماید: ﴿...حَتی إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فی عَیْنٍ حَمِئَه...؛ تا آن گاه كه به غروبگاه خورشيد رسيد، به نظرش آمد كه [خورشيد] در چشمهاى گِلآلود و سياه غروب می‌كند.﴾(کهف[۱۸]:۸۶)
منظور از غروب خورشید در آب گل آلود این است که بیننده تصور می‌کند که خورشید در آب غروب می‌کند؛ نه اینکه واقعاً و حقیقتاً چنین چیزی وجود داشته باشد و امروزه هم هر کس به غروب خورشید نگاه کند، خیال می‌کند که خورشید پشت کوه یا دریایی دارد غروب می‌کند که در واقع این کوه و دریاست که مانع دید است و خورشید را از جلوه چشم می‌برد نه اینکه خورشید در پشت کوه غروب کند.
تفاسیر از این آیه
۱. ذوالقرنین به ساحل دریای سیاه و گرم رسید که حدود خط استواء و سرزمین آفریقا است و سمت دیگر دریا زمین دیده نمی‌شد و آنچه مشاهده می‌نمود دریا بود به طوری که در نظر انسان، افق آسمان به دریا متصل به نظر می‌رسید؛ بدین جهت تصور می‌شد که گویا آفتاب در دریا فرو می‌رود.[۱]
۲. مقصود از اینکه فرمود «آفتاب را یافت که در دریایی لجن‌دار غروب می‌کرد» این است که به ساحل دریایی رسید که دیگر ماورای آن خشکی امید نمی‌رفت، و چنین به نظر می‌رسید که آفتاب در دریا غروب می‌کند چون انتهای افق بر دریا منطبق است.[۲]
۳. بعضی هم گفته‌اند: چنین چشمه لجن‌داری با دریای محیط، یعنی اقیانوس غربی، که جزائر خالدات در آن است منطبق است و جزائر مذکور همان جزائری است که در هیئت و جغرافیای قدیم مبدأ طول به شمار می‌رفت؛ و بعدها غرق شده و فعلاً اثری از آنها نمانده است.[۳] کسی که خورشید را در هنگام غروب در کنار این چشمه مشاهده می‌کرد تصور می‌کرد که خورشید در این چشمه غروب می‌کند نه اینکه واقعا خورشید در آن غروب کند.
۴. جمله ﴿فِی عَیْنٍ حَمِئَه﴾ به صورت «عین حامیه» یعنی حاره (گرم) نیز قرائت شده و اگر این قرائت صحیح باشد دریای حار با قسمت استوایی اقیانوس کبیر که مجاور آفریقا است منطبق می‌گردد. و بعید نیست که ذوالقرنین در سفر غربیش به سواحل آفریقا رسیده باشد.[۴]
۵. مجمع البیان نیز می‌نویسد: «منظور این نیست که به محل غروب خورشید رسیده است، زیرا هیچ‌کس به آنجا نمی‌رسد. در آنجا احساس کرد که گویا خورشید در چشمه‌ای گِل آلود و تیره رنگ فرو می‌رود. اگر چه در حقیقت در پشت آن پنهان می‌شد، زیرا خورشید در آب نمی‌نشیند، بلکه در آسمان است. هر گاه انسان در کنار یا در داخل دریا باشد، احساس می‌کند که خورشید در آب دریا غروب می‌کند و هر گاه در خشکی باشد، احساس می‌کند که خورشید در خاک غروب می‌کند، اما هیچ‌یک واقعیت ندارد.»[۵]
۶. تفسیر احسن الحدیث نیز می‌نویسد: «این دو آیه در بیان سفر اول ذو القرنین است و نشان می‌دهد که او در سفر مغرب به کنار دریایی رسیده که آب آن در اثر لجن‌ها سیاه دیده می‌شد و بیننده خیال می‌کرد که آفتاب در آن غروب می‌کند، این یک امر عادی است، ما اگر در کنار دریایی باشیم که در آن خشکی دیده نشود، خواهیم دید که آفتاب در آب غروب می‌کند و از آن طلوع می‌کند، النهایه آنجا خلیج کم عمقی بوده که آب به واسطه لجن، سیاه دیده می‌شده است.»[۶]
مطالعه بیشتر
۱ـ تفسیر کوثر، یعقوب جعفری، ج۶، ص۴۴۸، ذیل آیه.
۲ـ تفسیر مخزن العرفان در تفسیر قرآن، نصرت امین، ج۸، ص۷۱، ذیل آیه.