تفسیر امام حسن عسکری(ع)
تفسیر منسوب به امام حسن عسکری چند جلد بوده و الان چند جلد است؟ آیا ترجمه فارسی دارد؟
| تفسیر امام حسن عسکری(ع) | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | منسوب به امام حسن عسکری(ع) |
| موضوع | تفسیر قرآن تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره |
| سبک | تفسیر روایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، از تفاسیر روایی شیعه است. متن این کتاب تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است. در این تفسیر مجموعاً ۳۷۹ حدیث ذکر شده است که بیشتر آن‌ها با موضوع، تأویل در مورد معجزات پیامبر(ص) و ائمه(ع) می‌باشد. جمع‌آوری این تفسیر توسط محمد بن قاسم استرآبادی دانسته شده است. در اعتبار این تفسیر در میان علمای امامیه اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ای مانند شیخ صدوق روایات این کتاب را در کتاب‌های خود نقل کرده است و عده‌ای از فقها نیز برخی از احادیث فقهی این کتاب را قبول کرده‌اند. در مقابل عده‌ای مانند آیت الله خویی انتساب این تفسیر به امام حسن عسکری(ع) را باطل می‌دانند.
محتوای کتاب
تفسیر روایی منسوب به امام حسن عسکری(ع) تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است. این تفسیر با بیان روایاتی راجع به فضائل قرآن، تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت(ع)[۱] و مثالب دشمنان اهل بیت ادامه یافته است. بحث‌های متعددی نیز درباره سیره نبوی، بخصوص راجع به مناسبات پیامبر(ص) و یهودیان، مطرح شده است.
مجموعاً، در این تفسیر ۳۷۹ حدیث آمده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به همین جهت، در برخی موارد ساختار روایی از بین رفته است. در برخی روایات نیز آشفتگی وجود دارد. در این تفسیر برخی آیات تأویل شده است و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و ائمه(ع) است و به اسباب نزول آیات کمتر توجه شده است.
سلسله سند روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.
نویسنده
مطالب تفسیر را محمد بن قاسم استرآبادی، خطیب مشهور به مفسر جرجانی، که شاید تدوین کننده تفسیر نیز باشد، از دو راوی آن، یعنی ابو الحسن علی بن محمد بن سیار و ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد، نقل کرده است. در مقدمه این تفسیر به نقل از دو راوی کتاب آمده است که بعد از به قدرت رسیدن حسن بن زید، آنان مجبور به مهاجرت به سامرا بعد از سال ۲۵۴ شدند. آن سال زمان آغاز امامت امام عسکری(ع) بوده است[۲] در ادامه نقل شده است که متن کل تفسیر را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفته‌اند و بعد از شهادت امام به موطن خود بازگشته‌اند.
اعتبار کتاب
وثاقت و اعتبار این تفسیر با وجود قدمت آن، در بین علمای شیعه از گذشته مورد بحث بوده است. شیخ صدوق نخستین عالم امامی است که از این تفسیر مطالب فراوانی در کتب خود نقل کرده است. ایشان در آغاز کتاب من لا یحضره الفقیه بیان داشته است که روایات کتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است و از تفسیر امام حسن عسکری نیز روایاتی را نقل کرده است.
احمد بن علی طبرسی در کتاب احتجاج ضمن معرفی منابع خود از تفسیر امام حسن عسکری یاد کرده است، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به این دلیل، سند روایت کتاب را به‌طور کامل آورده است. قطب راوندی نیز از این تفسیر، بدون اشاره به نام آن، مطلبی نقل کرده است. ابن شهر آشوب نیز از این تفسیر، با تصریح به نام آن ولی بدون ذکر سند، مطلبی آورده است.
محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) و شهید ثانی (متوفی ۹۶۵) در اجازات خود، حدیثی را از این تفسیر با ذکر طریق خود به آن آورده‌اند.
مطالبی نیز در این تفسیر وجود دارد که مورد پذیرش فقها قرار گرفته است. برای نمونه می‌توان به حدیث مشهور در بیان اوصاف فقهایی که می‌توان از آن‌ها تقلید کرد اشاره نمود.[۳]
اقوال منتقدان
نخستین منتقد وثاقت تفسیر امام حسن عسکری(ع)، ابن غضائری، بود که در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادی نویسنده این تفسیر را فردی ضعیف و کذّاب معرفی کرده است و دو فرد مذکور در سلسله سند را که تفسیر را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسکری(ع) روایت کرده‌اند مجهول خوانده است. ابن غضائری تفسیر را «موضوع» یعنی جعلی دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبد اللّه دیباجی (متوفی ۳۸۰) معرفی کرده است[۴] در پاسخ به ابن غضائری، اینطور گفته‌اند که سهل بن احمد از شیعیانی بود که شیخ مفید بر جنازه وی نماز گزارده است و این موضوع اشاره بر جلالت ایشان دارد.
عده‌ای تفسیر امام حسن عسکری(ع) را نوشته حسن بن خالد برقی می‌دانند که در این تفسیر ۱۲۰ جزء، به املای امام حسن عسکری(ع) نگاشته شده است[۵] اما شیخ طوسی، برقی را جزء کسانی دانسته است که ائمه(ع) را درک نکرده‌اند. در فهرست نسخه‌های موجود در کتابخانه سید عبد العزیز طباطبائی (متوفی بهمن ۱۳۷۴) در قم، سه نسخه با عنوان تفسیر نگاشته حسن بن خالد برقی معرفی شده است، که آن‌ها همین تفسیر امام حسن عسکری(ع) هستند و دلیلی برای انتساب این نسخه‌ها به برقی، وجود ندارد.
در میان فقهای معاصر امامی، عده‌ای مانند آیت الله خویی، محمد جواد بلاغی و محمد تقی تستری، این تفسیر را مجعول دانسته و انتساب آن را به امام عسکری(ع) غلط می‌دانند.
نسخه‌های کتاب
- نسخهاى در كتابخانه حضرت آيت الله نجفى مرعشى كه تاريخ نگارش آن 886 هجرى است و به خط بابا حاجى بن سعد الدين حاجى مىباشد.
- نسخهاى در كتابخانه دانشگاه تهران كه تاريخ نگارش آن 880 هجرى و به خط على بن شرف الدين بن على كياء حسينى ركابى است.
- نسخهاى در كتابخانه آستان قدس رضوى كه تاريخ نگارش آن 992 هجرى است و به خط جعفر بن محمد بن على بن حسن مىباشد.
مطالعه بیشتر
- رضا استادی، رساله آخری حول التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه السلام در الرسائل الاربعه عشره.
- خوئی، سعید رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام».
- فصلنامه پژوهشهای قرآنی، ش ۵–۶(بهار و تابستان ۱۳۷۵).
منابع
- ↑ برای نمونه، حدیث سد الابواب، ص۱۷
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، ص۹–۱۰, قس ابن جوزی، ج۱۲، ص۷۴, آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۸۶–۲۸۸.
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، ص۳۰۰, نیز طباطبائی یزدی، ج۱، ص۹–۱۰، باب التقلید، مسئله ۲۲ و شروح این کتاب ذیل همان مسئله.
- ↑ علامه حلّی، ص۲۵۶–۲۵۷, آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۸۸، پانویس.
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۳۴.