فواید آیات علمی قرآن

سؤال

فواید آیات علمی قرآن چیست؟

تعدادی از آیات قرآن کریم، به‌طور مستقیم یا ضمنی، متضمن مباحث علمی است. وقتی این آیات در کنار سایر آیات قرار گیرد، یقیناً مباحث علمی، به تنهایی مطلوب قرآن نیست، بلکه فوایدی در تفسیر علمی آیات قرآن بوده است. با یک تقسیم‌بندی می‌توان فواید آیات علمی در قرآن را به دو بخش تقسیم نمود:

الف) فواید اصلی؛ ب) فواید فرعی. هدایت را جنبهٔ اصلی بیان نموده‌اند، در حالی که می‌توان آن را به موضوعات فرعی تقسیم کرد. شاید بتوان سه فایده را در مورد آیات بیان کرد:

فایده اوّل

آیات علمی در قرآن که با سایر آیات علمی مشترک‌اند، مانند آیات فقهی و اخلاقی، در پی اثبات وجود خدا و توحید است. بسیاری از مباحث علمی که در قرآن مطرح شده است، در پایان این نکته‌ها را تذکر می‌دهند که پس آفرینندهٔ این‌ها کیست؟ ببینید که بوجود آورنده این‌ها کیست؟ آیا بشر می‌تواند در آن دخالت کند؟ به عنوان مثال، در سورهٔ آل‌عمران می‌فرماید: ﴿إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ﴾(آل عمران:۱۹۰) نقل شده است که رسول خدا این آیات را، مخصوصاً در شب، زیاد می‌خواند و گاهی هم می‌فرمود: «وَیْلٌ لِمَنْ قَرَءَها و لَم یَتَفَکَّر فیها؛ وای بر کسانی که این پنج آیه را بخوانند (۹۱ تا ۹۵ آل عمران) و در آن تفکر نکنند.» میثم تمار نیز نقل می‌کند: «می‌دیدم مولایم علی(ع) شب‌هایی به آسمان نگاه می‌کرد و این پنج آیه را می‌خواند و اشک می‌ریخت.»

قرآن بعد از این‌که به آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز اشاره می‌کند، می‌فرماید: ﴿رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً﴾(آل عمران:۱۹۱) این برای پی بردن به باطل نبودن آفرینش است؛ و از آیهٔ ﴿سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ﴾(آل عمران:۱۹۱) پی‌می‌بریم که چه کسی آفرینش را ایجاد کرده است. سوره‌ای در قرآن یافت نمی‌شود مگر این‌که در آن به عالم هستی و تأمل در نظم و خلقت اشاره یا تصریحی شده است، تا عقل بشر را برای تفکر در خلقت الهی تحریک کند؛ آن‌گاه از مخلوق به خالق، از طبیعت به ایجادکنندهٔ آن، از مسبب به سبب و از مصنوع به صانع پی‌ببرد. خداوند فکر بشر را به سوی دقیق‌ترین، عظیم‌ترین، کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین امور هستی فرا می‌خواند و این چیزی بود که اعراب صدر اسلام به فطرت سلیم اعتراف کردند.

فایده دوّم

آیات علمی برای اثبات معاد و هدف‌دار بودن خلقت آمده‌اند؛ این نیز یکی از فواید اصلی این آیات است؛ مانند آیه: ﴿فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ۝۵خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ۝۶یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ۝۷إِنَّهُ عَلی رَجْعِهِ لَقادِرٌ۝۸؛ انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است؛ از یک آب جهنده آفریده شده؛ آبی که از میان پشت و سینه ها خارج می شود! مسلّماً خدا می تواند او را بازگرداند!﴾(طارق:۵–۸) در اینجا بعد از مطرح کردن آفرینش، بحث معاد را از آن نتیجه می‌گیرد.

﴿کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ چگونه شما به خدا کفر می‌ورزید؛ همان‌طور که شما را به این جهان آورد، مجدداً شما را از قیامت یا پس از برزخ برمی‌گرداند.﴾(بقره:۲۸) در اینجا اشاره به بحث خلقت، مرگ و معاد و برانگیختن دوباره اشاره دارد. با وجود بحث علمی در این آیه، تصریح به مسئله خلقت و معاد توسط خداوند شده است.

فایده سوم؛

آیات علمی در ردّ عقیدهٔ کفار و مشرکان و مادهّ‌پرستان است؛ کسانی که می‌گفتند که هر چه هست همین دنیاست. ﴿ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا؛ چیزی جز این دنیا نیست﴾(جاثیه:۲۴) ﴿وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ؛ همین روزگار است که ما را می‌میراند﴾(جاثیه:۲۴)؛ بخشی از آیات علمی، به تحقیر این عقیدهٔ مشرکان پرداخته، می‌فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ؛ شما جمع بشوید می‌توانید حتی یک مگس را بیافرینید؟ شما فکر کنید و بیندیشید آیا می‌توانید شبیه آن را ایجاد کنید؟﴾(حج:۷۳)

نتیجه بحث

در فواید اصلی سه هدف توحید، معاد و رد تحقیر کفار و مشرکین مطرح است. البته می‌توان هر سه عنوان را در یک عنوان کلی مانند هدایت جمع کرد؛ یعنی هدایت به خداوند، به معاد، به ماوراء الطبیعه. در بخش فواید فرعی نیز می‌توان یک هدف را که توجه بشر به بعد علمی آیات است، بیان نمود. خداوند در قرآن از مردم گله می‌کند و می‌فرماید:

﴿وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَه فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛ چه نشانه‌هایی در آسمان و زمین است!﴾ ﴿یَمُرُّونَ عَلَیْها؛ بعضی از کنارش رد می‌شوند﴾ ﴿وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ؛ و حال آن‌که آنها از آن روی برمی‌گردانند﴾(یوسف:۱۰۵)

منظور از توجّه در آیهٔ «أفلا یَنْظُرُونَ إلَی الإبل کَیْفَ خُلِقَت» نگاه ظاهری به شتر نیست، بلکه خرد شدن و دقت در مباحث علمی است؛ یعنی این موضوع دارای چه ویژگی‌ای است که خداوند در قرآن به نظر و تفکر و تأمل در آن توجه می‌دهد. پس یک هدف فرعی، توجه به جنبه‌های علمی، برای پی بردن به آن است؛ یعنی جنبه‌های علمی، طریقی برای هدف اصلی است. وقتی قرآن کریم به یک نکتهٔ علمی اشاره می‌کند یا وقتی که پیامبر گرامی اسلام(ص) گله می‌کند و می‌گوید: «ویلٌ لمِنَ قَرَءها و لَمْ یَتَفَکّر فیها؛ وای بر کسانی که آیات سورهٔ آل عمران را بخوانند و تفکر نکنند»، منظور از تفکر چیست؟ پی بردن به بعد علمی آیه یک هدف است. هدف فرعی دیگر، بحث اعجاز است. وقتی که قرآن کریم می‌فرماید: ده سوره مثل این قرآن بیاورید، و در جای دیگر می‌فرماید: یک سوره بیاورید، لازمه‌اش این است که این قرآن مشتمل بر جنبه‌های مختلف اعجاز است، یکی از آنها اعجاز علمی است که بزرگان و علما ذکر کرده‌اند.

پس می‌توان گفت اهداف اصلی آیات علمی قرآن، توحید، معاد، توجه به ماوراء الطبیعه و نفی عقیدهٔ مشرکان، و اهداف فرعی آیات ـ که کمک به اهداف اصلی است ـ شامل بررسی آیات، تطبیق آن‌ها بر یافته‌های علمی و یقینیات و پی‌بردن به اعجاز علمی قرآن می‌شود.

دکتر رضایی: یکی از فواید اشارات علمی قرآن، توجه بیش‌تر انسان به طبیعت است. وقتی که قرآن می‌فرماید: «أفَلا یَنْظُرونَ إلَی الإبلِ کَیْفَ خُلِقَتْ.»

انسان را به طبیعت، بر خلقت خودش و به جنینی که در شکم مادر است توجه می‌دهد. این باعث دقت بیش‌تر مسلمانان در این مسائل و رشد علوم تجربی در بین آنان می‌شود. شاید بسیاری از مسائل علمی قرآن، موجب انگیزه‌ای در مسلمانان برای شناخت بهتر حیوانات و دیگر موجودات شدند؛ مثلاً علم پزشکی، مسئلهٔ نجوم و مسائل کیهان‌شناسی در بین مسلمانان بسیار رشد نمودند.