برخورد شهید مدرس با رضاشاه

تصویری از شهید مدرس.

سید حسن مدرس (۱۲۴۹–۱۳۱۶ش) عالم و سیاستمدار شیعه، از مهم‌ترین مخالفان رضا شاه در مسیر به قدرت رسیدن او بود.

کودتای ۱۲۹۹ تا ریاست الوزرایی رضاخان

مدرس که از علمای فعال در جنبش مشروطیت بود در جریان کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ش، که آغاز قدرت‌گرفتن رضاخان بود، به مخالفت با آن کودتا و عاملان آن، رضاخان و سید ضیاء‌الدین طباطبایی، پرداخت. مدرس در مجلس بارها به دست‌داشتن دولت انگلستان در برآمدن کودتای ۱۲۹۹ش تأکید کرد.

سران کودتا مدرس را برای جلوگیری از فعالیت سیاسی مؤثر علیه کودتا دستگیر و با گاری پست به قزوین تبعید کردند. در دوران تبعید، مدرس به مخالفت‌های خود با دولت کودتا ادامه داد و با فرستادن پیغام نظرات خود را علیه سران کودتا ابراز می‌کرد. تبعید مدرس تا بعد از سقوط دولت سید ضیاء‌الدین طباطبایی ادامه داشت.

در جریان مجلس چهارم، مدرس به رهبری اکثریت مجلس و نیابت از ریاست مجلس رسید. در همین دوران، رضاخان به مقام وزارت جنگ رسید و تلاش کرد تا قدرت خود را در شئون مختلف سیاسی و نظامی بسط دهد. مدرس طی نطقی در مجلس در برابر این قدرت‌طلبی ایستاد و رضاخان را به استیضاح تهدید کرد.

در دورهٔ ریاست الوزرایی رضاخان

در جریان انتخابات مجلس پنجم، رضا‌خان با اعمال قدرت غیرقانونی مقام ریاست الوزرایی را به‌دست گرفت. او از پس این انتخاب تلاش کرد تا با تغییر حکومت سلطنتی به جمهوری راه رسیدن به قدرت مطلق را برای خود هموار کند. جمهوری‌خواهی رضاخان با مقاومت مدرس در مجلس با شکست رو به رو شد و مدرس در جریان این مقاومت از سوی نمایندگان طرفدار رضاخان مضروب شد. کتک‌خوردن مدرس موجب شد تا نمایندگان دیگری هم به فراکسیون اقلیت مجلس به رهبری مدرس بپیوندند و با طرح جمهوری مخالفت کنند. با این همراهی عملاً طرح جمهوری رضاخانی منتفی شد.

درگیری مدرس با رضاخان در این دوره به درخواست استیضاح رضاخان از سوی مدرس و همراهانش در مجلس منجر شد. سوء‌سیاست داخلی و خارجی، اقدام علیه قانون اساسی و حکومت مشروطه و امتناع از تسلیم اموال مقصران به دولت از سوی رضاخان موجب شد تا مدرس و همراهانش درخواست استیضاح رضاخان را، در تاریخ هفتم مرداد ۱۳۰۴ش، به مجلس تقدیم کنند. طرحی که با اعمال نفوذ و تهدید جانی نمایندگان استیضاح کننده توسط رضا خان به شکست انجامید.

به تخت نشستن رضاشاه تا شهادت مدرس

پس از انقراض قاجاریه و بر تخت‌نشستن پهلوی، زمان انتقام از مخالفت‌های پیشین مدرس برای رضاشاه رسیده بود. همین موجب برنامه‌ریزی ترور مدرس از سوی رضاخان شد؛ تروری که با هوشمندی مدرس با شکست مواجه می‌شود.

رضاشاه برای برخورد نهایی و دستگیری مدرس منتظر اتمام مجلس ششم و سلب مصونیت سیاسی مدرس بود. پس از اتمام مجلس ششم، مدرس که در انتخابات مجلس هفتم شرکت کرده بود با اعمال قدرت رضاخان حتی یک رأی هم به نامش ثبت نشده بود. این تقلب آشکار موجب دور ماندن مدرس از مجلس شد. مدرس طی نطقی به نحوهٔ برگزاری انتخابات اعتراض کرد و عنوان کرد که حداقل باید یک رأی، که خودش به نام خودش در صندوق انداخته، برای او ثبت می‌شد.

بعد از انتخاب‌نشدن مدرس برای وکالت مجلس، رضاشاه از مدرس می‌خواهد تا از سیاست کنارگیری کند. مدرس با تندی این درخواست را رد می‌کند و دخالت در سیاست را وظیفهٔ انسانی و شرعی خود در راه آزادی به‌شمار می‌برد. علاوه بر این، برخی تأیید و همراهی مدرس با قیام آقا نورالله اصفهانی در دی ماه ۱۳۰۵ش، را عاملی دیگر برای تبعید برخورد قهرآمیز رضاشاه با مدرس به شمار برده اند.

دستگیری مدرس در شب دوشنبه ۱۶ مهرماه ۱۳۰۷ش توسط سرتیپ درگاهی، رئیس شهربانی، با ضرب و شتم مدرس و فرزندانش همراه شد. مدرس پس از انتقال به مشهد، از آنجا به قریهٔ خواف، که قریه ای سنی نشین بود، انتقال داده شد. تبعید مدرس به خواف ارتباط او را با مرکز به کلی قطع کرد و وساطت برخی متنفذان سیاسی برای آزادی او نزد رضاشاه به جایی نرسید.