ریا

از ویکی پاسخ
نسخهٔ تاریخ ‏۲۷ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۰۰ توسط A.ahmadi (بحث | مشارکت‌ها) (ابرابزار)
سؤال

ریا در اعمال چیست؟ آیا به واسطه آن‌که انسان یک لحظه فکر ریا به ذهنش می‌آید و سریع از آن ناراحت می‌شود و برمی‌گردد، ریا محسوب می‌شود و عبادتش باطل می‌شود؟


مفهوم‌شناسی

اصل «ریا» از کلمة رویت (دیدن) است.[۱] و در اصطلاح، به معنای طلب مقام و منزلت در قلوب مردم به کار می‌رود که به وسیلة نشان دادن اعمال خوب و تظاهر به آن در حضور دیگران حاصل می‌شود.

هنگامی که انسان اعمال نیک خود را (مانند نماز، روزه، حج، صدقه و…) برای جلب توجه دیگران و خوب جلوه دادن خود نزد مردم انجام دهد، به این اعمال، اعمال ریایی گفته می‌شود. به هر حال، اگر خواسته درونی کسی این باشد که به وسیله انجام دادن عبادتی از واجبات و مستحبات نزد مردم آبرومند شود و اعتبار پیدا کند و مردم او را شخص دینداری بشناسند، این خواسته و میل قلبی ریا است.[۲]

مقدمه

﴿إنَّ السمع و البَصَرَ و الفواد و کل اولئک کان عنه مسؤولاً (اسراء/۳۶)

به‌طور کلی گناهان به دو دسته تقسیم می‌شوند:

  1. گناهان عضوی که انسان به‌وسیله اعضا و جوارح آنها را مرتکب می‌شود. مانند: دزدی، غیبت، دروغ و …
  2. گناهان قلبی، گناهانی که در ارتکاب آنها اعضاء و جوارح نقش ندارند؛ بلکه گناهانی هستند که مربوط به قلب و دل انسان می‌شوند. همان‌طور که انسان از گناهان عضوی نهی‌شده است، از گناهان قلبی نیز برحذر شده است. کما این‌که آیه مذکور دلالت بر این معنا دارد. «همانا گوش، چشم و دل انسان همگی مورد سئوال قرار خواهند گرفت.»

آیاتی وجود دارد که به‌طور خاص انسان را از گناهان قلبی نهی می‌کند مثلاً در آیه شریفه ۲۲۵ از سوره بقره می‌فرماید: «ولکن یواخذکم بما کسبت قلوبکم» ولکن شما را به آنچه در دل دارید مؤاخذه خواهد کرد.[۳]

و یا در آیه ۲۸۴ همان سوره می‌فرماید: «إن تبدوا ما فی انفسکم أو تخفوه یحاسبکم به الله» آنچه در دلهایتان هست (از کفر و نفاق …) چه آنها را آشکار سازید و چه پوشیده دارید خداوند شما را به آنها محاسبه خواهد کرد.[۴]

حقیقت ریا

«اگر خواسته درونی کسی این باشد که به وسیله انجام دادن عبادتی از واجبات و مستحبات نزد مردم آبرومند شود و اعتبار پیدا کند و مردم او را شخص دینداری بشناسند، این خواسته و میل قلبی ریا است.»[۵] اصل عبادت را باطل می‌کند زیرا که اعمال به نیات است و قصد ریا کار در عبادت فرمان بردن و امتثال از خداوند نیست بلکه قصد و نیّت او رسیدن به مقاصد دنیوی است.

اقسام

  1. ریا در اصل ایمان: یعنی در ظاهر مسلمان؛ ولی در دل مشرک هستند.
  2. ریا در عبادات با قبول اصل دین: دین را قبول دارد امّا در انجام عبادات دچار ریا می‌گردد.

۳. ریا در مستحبات: یعنی اعمال مستحبی را به قصد ریا انجام می‌دهد.[۶]

در احادیث معصومین (علیهم‌السلام) ریا برابر با شرک معرفی شده است. در حدیثی از امام صادق نقل شده است که فرمود: «کُلُّ رِیَاءٍ شِرْکٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّه»؛[۷] «هر ریائی شرک است، جز این نیست که هر که برای مردم کار کند ثوابش به عهده مردم است و هر که برای خداوند کار کند ثوابش بر خدا.»

درجات و مراتب ریاء[۸]

  1. به کلی از قصد قربت و ثواب خالی است.
  2. قصد قربت لحاظ شده اما به اندازه‌ای ضعیف است که اگر قصد ریا نبود شخص، عمل را انجام نمی‌داد.
  3. قصد قربت بر قصد ریاء غالب است به طوری که اگر انگیزه ریایی نباشد شخص عمل را انجام می‌دهد.[۹]

آیا ریاء در همه مراتب و درجات حرام و موجب بطلان عبادت می‌گردد؟

ریا به‌طور مطلق حرام می‌باشد. اگر شخص در عبادت واجبی مانند نماز ریا کرده اعاده آن لازم است؛ خواه این ریا تمام انگیزه فرد باشد؛ مثلاً عمل را از همان اول به قصد ریا و تقرب به مردم انجام دهد؛ یا این‌که ریاء جزء انگیزه باشد یعنی هم قصد خداوند کند و هم قصد تقرب به مردم یا این‌که در اثنای عبادت، شخصی رسید و عبادت کننده برای نمایش و اظهار تقوی برای آن شخص؛ عمل را به پایان رسانید. در همه این حالات ریا موجب بطلان عبادت می‌گردد.[۱۰]

در تمام کارهای عبادی باید نیّت وجود داشته باشد و نیّت هم خالص و قصد انجام کارها تنها برای رضای خدا باشد و اگر در اعمال انسان ریا و خودنمائی وجود داشته باشد، آن اعمال ثمره واقعی را در برنخواهد داشت و مقبول درگاه الهی نمی‌گردد.

علائم فرد ریاکار

برای تشخیص ریا راه‌هایی وجود دارد که از جمله در حدیث شریفی از امیرمؤمنان برای افراد ریاکار چند علامت و نشانه معین شده است.

حضرت علی(ع) می‌فرماید: «لِلْمُرائِیِ اَرْبَعُ عَلاماتٍ: یَکْسِلُ اِذا کانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشُطُ اِذا کانَ فی النّاسِ و یَزیدُ فی العَمَلِ اِذا اُثْنِیَ علیهِ وَ یَنْقُصُ مِنْهُ اِذا لَمْ یُثْنی عَلَیهِ» ریاکار چهار علامت دارد: اگر تنها باشد اعمال خود را با کسالت انجام می‌دهد، و اگر در میان مردم باشد با نشاط انجام می‌دهد، هرگاه او را مدح و ثنا گویند بر عملش می‌افزاید، و هرگاه ثنا نگویند از آن می‌کاهد.[۱۱]

انسان باید مواظب اعمال و کردار خود باشد و آن را به ریا و خودنمائی نابود نسازد. امّا گاهی انسان دچار وسوسه ریا می‌شود و تصورات واهی از ریا به سراغش می‌آید و جلوی اعمال عبادی را سد می‌کند به عبارت دیگر با این‌که در مسئله اخلاص در عبادت و دوری از ریا باید کمال مراقبت را مبذول داشت؛ امّا گاهی اوقات این مراقبت از حدّ عادی بیرون می‌رود و به صورت وسوسه در می‌آید و بخصوص آنها که در آغاز راه هستند بیشتر دچار این‌گونه وسوسه‌ها می‌شوند. در این‌جا وظیفه آن است که به وسوسه اعتنا نکنیم و همین که از خطور این‌گونه تصورات و اوهام ناراحت هستیم دلیل بر آن است که ریایی در کار نیست و این شیطان است که می‌خواهد ما را از راه بازدارد. آری! گاهی نیز شیطان به بهانه این که این کار ریاست مانع انجام کار نیک می‌شود.

شخصی خدمت حضرت پیامبر(ص) عرض کرد: «ای رسول خدا! بعضی از ما در حال روزه یا مشغول نماز است و شیطان او را وسوسه می‌کند و می‌گوید تو ریاکاری.» حضرت فرمود: «هرگاه چنین شد بگویید: خدایا! به تو پناه می‌برم و تو از حال من آگاه‌تری و به وسوسه شیطان اعتماد نکند و کارش را دنبال کند.»[۱۲]

اخلاص ضد ریا

اخلاص ضد ریا است[۱۳]

ریا در عبادت

ریا در عبادت باعث باطل شدن عبادت می‌شود، اگر چه میزان و درجه ریا اندک باشد.[۱۴]

در عبادت‌هایی مانند قرائت قرآن، که صحیح بودن جزئی از آن بستگی به صحیح بودن دیگر اجزاء ندارد، فقط همان جزء که با ریا انجام شده باطل است. برخلاف عبادت‌هایی مانند نماز و حج که ریا در جزئی از آن، باعث باطل شدن تمام عبادت می‌شود.[۱۵]

البته گاهی مراقبت در انجام عمل بدون ریا، از حالت عادی خارج شده و به صورت وسواس در می‌آید. در این صورت بر اساس روایات، سفارش شده که فرد به تصور ریا اعتنا نکرده و عبادت خود را ادامه دهد. پیامبر اسلام(ص) در روایتی، به کسی که شیطان او را در حال نماز به ریاکاری متهم کرده سفارش می‌کند، نمازش را طولانی کند.[۱۶]

درمان ریا

راه‌های درمان ریا به دو بخش شناختی و عملی تقسیم شده است. در بخش شناختی، شناخت نادرست فرد ریاکار نسبت به خودنمایی به دیگران و حقیقتِ ریا اصلاح می‌شود. در این بخش، فرد به پوچی اعمال نیک همراه با ریا توجه کرده و حقیقتِ ریا را تمسخر خدایی که ناظر و آگاه است می‌داند.[۱۷]

در بخش درمان عملی ریا، مهمترین راه درمان، دلبسته نشدن به دنیا ذکر شده است. عبادت پنهانی، یاد همیشگیِ خدا، نماز و معاشرت با افراد مخلص از دیگر راه‌های عملیِ درمان ریا است.

البته گاهی مراقبت در انجام عمل بدون ریا، از حالت عادی خارج شده و به صورت وسواس در می‌آید. در این صورت، بر اساس روایات،[۱۸] سفارش شده که فرد به تصور ریا اعتنا نکرده و عبادت خود را ادامه دهد.

منابع

  1. ابن منظور، لسان العرب، بی‌تا، ج۵، ص ۸۸.
  2. دستغیب، سید عبدالحسین، قلب سلیم، انتشارات دارالکتب، ۱۳۵۱ش، ص۳۶۳.
  3. ترجمه: مهدی الهی قمشه ای.
  4. ترجمه دستغیب در کتاب قلب سلیم.
  5. دستغیب؛ سید عبدالحسین، قلب سلیم، انتشارات دارالکتب، ۱۳۵۱، ص۳۶۳.
  6. نراقی، مهدی، جامع السعادات، علم اخلاق اسلامی، ترجمه دکتر سید جلال الدین مجتبوی، انتشارات حکمت، چاپ دوّم، ۱۳۶۶ش، ص۵۰۳–۵۰۵.
  7. 1. حر عاملی، محمد بن حسن‏، وسائل الشیعه، ج۱، ص۷۱، قم‏، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
  8. همان.
  9. نراقی، مهدی، جامع السعادات، علم اخلاق اسلامی، ترجمه دکتر سید جلال الدین مجتبوی، انتشارات حکمت، چاپ دوّم، ۱۳۶۶ش، ص۵۰۳–۵۰۵.
  10. دستغیب، سید عبدالحسین، همان، ص۳۸۲.
  11. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، جلد ۲، ص۱۰۲۰، چاپ جدید.
  12. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۹۵.
  13. قمی، عباس، خلاصه معراج السعاده، مؤسسه در راه حق، ص۱۶۵.
  14. سید عبدالحسین، قلب سلیم، انتشارات دارالکتب، ۱۳۵۱ش، ص۳۸۲.
  15. دستغیب، سید عبدالحسین، قلب سلیم، انتشارات دارالکتب، ۱۳۵۱ش، ص۱۵۸.
  16. بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۹۵.
  17. شیخ عباس قمی، خلاصه معراج السعاده، مؤسسه در راه حق.
  18. بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۹۵.