کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون

سؤال

کاپیتولاسیون چیست؟ و اجرای قانون کاپیتولاسیون در ایران چه واکنش‌هایی در پی داشت؟

کاپیتولاسیون (capitulation) به معنای «شرط گذاشتن» و در لغت به معنای سازش و تسلیم است و بر قراردادهایی اطلاق می‌شود که به موجب آن اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر مشمول قوانین کشور خود می‌شوند. قانون کاپیتولاسیون در ایران در سال ۱۳۴۳ توسط محمدرضا پهلوی به تصویب رسید و به مستشاران نظامی آمریکایی حقوق ویژه‌ای از جمله مصونیت قضایی می‌داد. تصویب این قانون با اعتراض‌های شدیدی همراه بود که منجر به تبعید امام خمینی به ترکیه شد.

کاپیتولاسیون

معنای کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون (capitulation) از کلمه capitulate به معنای «شرط گذاشتن» و در لغت به معنای سازش و تسلیم است و بر قراردادهایی اطلاق می‌شود که به موجب آن اتباع یک دولت در قلمرو دولت دیگر مشمول قوانین کشور خود می‌شوند.

سابقه کاپیتولاسیون

سابقه کاپیتولاسیون در ایران به شکست ایران از روسیه و تحمیل پیمان ترکمنچای بر می‌گردد که پس از انقلاب ۱۹۱۷ میلادی شوروی لغو گردید و در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی دولت محمدرضا پهلوی بار دیگر در احیای کاپیتولاسیون قدم برداشت. او قانونی از تصویب مجلس گذراند تا مستشاران نظامی آمریکا و تکنسین‌های وابسته و اعضای خانواده و خدمه آن‌ها اعم از نظامی و غیر آن از شمول قوانین قضائی ایران معاف شوند و به مصونیت دیپلماتیک دیپلمات‌ها و اعضای سیاسی سفارتخانه‌های خارجی ملحق گردند.

مفاد قانون کاپیتولاسیون ایران

کاپیتولاسیون در واقع مصونیتی سیاسی است که دیپلمات‌ها و نمایندگان سیاسی یک کشور که در کشور دیگری در حال مأموریت‌اند، از این مصونیت برخوردار هستند. در قانون کاپیتولاسیون سال ۱۳۴۳ شمسی به نظامیان و مستشاران آمریکایی که در ایران مأمور بودند و وابستگان آن‌ها این مصونیت سیاسی اعطا می‌شد و آن‌ها از حیطه قانون ایران بر کنار می‌شدند؛ به طوری که اگر آنان مرتکب جرم و جنایتی در ایران می‌شدند، در دادگاه‌های ایران مورد بازخواست قرار نمی‌گرفتند. آمریکا بیش از چهل هزار مستشار در ایران داشت و آنان در صورت تخلف از هرگونه احتمال مجازات مصون بودند و امکان تعقیب آن‌ها توسط دستگاه قضایی ایران وجود نداشت. آنان طبق قانون کاپیتولاسیون هم چون دیپلمات‌ها و نمایندگان سیاسی مشمول قرارداد بین‌المللی وین می‌شدند که در ماده ۲۹ آن آمده است: «شخص مأمور سیاسی مصون است و نمی‌توان او را به هیچ عنوان مورد توقیف یا بازداشت قرار دادـ کشور پذیرنده با وی رفتار محترمانه‌ای که در شأن اوست خواهد داشت و اقدامات لازم را برای ممانعت از وارد آمدن لطمه به شخص و آزادی و حیثیت او اتخاذ خواهد کرد». در بند ۱ ماده ۳۱ این قرارداد آمده است: «مأمور سیاسی در کشور پذیرنده از مصونیت تعقیب جزائی برخوردار است و از مصونیت دعاوی مدنی و اداری نیز بهره‌مند خواهد بود».

پیامدهای کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون خدشه بر استقلال و ضربه بر حاکمیت قضایی ایران و ناقض اصل ۷۱ متمم قانون اساسی مشروطه بود که «دیوان عدالت و محاکم عدلیه را مرجع تظلمات عمومی» دانسته‌است. با گذشت چند ماه از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در ایران سوء استفاده از آن آغاز شد. در ۱۲ اسفند ۱۳۴۳، یک درجه‌دار آمریکایی به نام چارلز. ال. گری در هنگام رانندگی با یک دختر جوان ایرانی به نام ایران سلیمی تصادف کرد و این دختر بر اثر جراحات فوت کرد. سفارت آمریکا از وزارت امور خارجه ایران خواست به مقامات صاحب صلاحیت ایران اطلاع دهد که گری مصونیت سیاسی و قضایی دارد. هتک حیثیت نوامیس مردم، توهین و بدزبانی مستشاران نظامی آمریکا به امیران ارتش شاهنشاهی و حتی کتک‌خوردن افسر شهربانی از مستشار نظامیِ مست آمریکایی به علت جلب وی به کلانتری به جرم تصادف با کارگر ساختمانی، از پیامدهای تصویب این لایحه بود. جرم و جنایت امریکایی‌ها به اندازه‌ای زیاد بود که در سال ۱۳۴۸ فرمانده وقت مستشاران نظامی آمریکا، ژنرال تویچل، از مقامات سفارت آمریکا خواست تا برای رسیدگی به تخلفات فزاینده نظامیان آمریکایی در ایران، شعبه‌ای از دادگاه نظامی آمریکا در ایران تأسیس شود. پس از تصویب لایحه، حضور امریکایی‌ها در ایران افزایش یافت و به دنبال آن نفوذ فرهنگ غربی آثار خود را در همه شئون اجتماعی ظاهر کرد و گزارش‌هایی مربوط به شرارت، میخواری و خشونتِ امریکایی‌ها در مطبوعات درج شد.

از سوی دیگر، احیای کاپیتولاسیون سبب افزایش خشم و نفرت مردم از رژیم پهلوی به‌ویژه احیاگران آن در آن مقطع و در درازمدت شد. منصور در اول بهمن ۱۳۴۳ به جرم به تصویب‌رساندن لایحه کاپیتولاسیون روبه‌روی در ورودی مجلس شورای ملی (محل احیای کاپیتولاسیون) با گلوله محمد بخارایی از اعضای هیئت‌های مؤتلفه اسلامی کشته شد. پس از قتل او با وجود کوشش‌هایی که برای حفظ امنیت مقامات کشور انجام شده بود، در روز ۲۱ فروردین ۱۳۴۴/ ۱۰ آوریل ۱۹۶۵م سرباز وظیفه رضا شمس‌آبادی از افراد گارد سلطنتی و مأمور نگهبانی از کاخ مرمر، محمدرضا پهلوی را روبه‌روی سرسرای کاخ به گلوله بست که وی جان سالم به در برد. امریکایی‌ها نیز به‌طور فزاینده‌ای هدف عملیات شناسایی و حمله قرار گرفتند. تنها میان سال‌های ۱۹۷۱–۱۹۷۵م/ ۱۳۴۹–۱۳۵۳ش ۳۱ مورد بمب‌گذاری و تهدید به انفجار بمب، علیه تأسیسات و سازمان‌های آمریکایی در ایران انجام شد. رئیس کلانتری ۳ قلهک در تماسی با پلیس تهران آرزو می‌کرد هر چه زودتر مستشاران آمریکایی از این مملکت بروند.

یکی از اعضای هیئت مستشاری آمریکایی به نام مارتین گزارش می‌کند ارتشی‌های ایران دربارهٔ هیئت مستشاری آمریکایی احساس بدی داشتند و نگاهشان به آنان همچون نگاه به میهمانان ناخوانده و مزاحم بود. برخی از دانش‌آموزان نیز با نگارش نامه و انداختن آن در خودروی مستشاران نظامی آمریکا، آنان را «دشمن خودخواه ایرانیان» می‌خواندند و از کشور، سیاست، رئیس‌جمهور آمریکا و از اقدامات و کارهای آنان در این مملکت اظهار تنفر می‌کردند و یادآور می‌شدند که مردم ایران امریکایی‌ها را از کشور خود بیرون خواهند کرد و از آنان انتقام خواهند گرفت. «یانکی به خانه‌ات برو، نه سگ می‌خواهیم، نه آمریکایی» شعاری بود که بر روی خودروی مستشاری نظامی آمریکا نوشته شده بود.

واکنش امام خمینی به تصویب کاپیتولاسیون در ایران

تصویب قانون کاپیتولاسیون توسط دولت وابسته محمدرضا پهلوی واکنش شدید امام خمینی را در سال ۱۳۴۳ به دنبال داشت. امام خمینی در آبان ۱۳۴۳ طی سخنرانی که در جمع هزاران نفر از مردم ایراد نمود، به این موضوع اعتراض کرد و با آیه استرجاع (انالله و انا الیه راجعون) سخنرانی خود را آغاز کردند و در آن بیانات اظهار داشتند: «رژیم ایران، استقلال کشور را فروخت و در عمل دست نشاندگی خود را به آمریکا اعلام داشت، چنین روزی عزای ملت ایران است و جا دارد مردم بر سر در منازل و مغازه‌های خود پرچم سیاه بیاویزند». هم چنین امام خمینی طی اعلامیه‌ای که در اینباره انتشار دادند تصویب لایحه کاپیتولاسیون را محکوم نموده و آن را «سند بردگی ملت ایران» دانستند و نسبت به سوء استفاده‌های ناشی از آن هشدار دادند.

عاقبت کاپیتولاسیون

با اوج‌گیری انقلاب اسلامی، خروج مستشاران آمریکایی از ایران آغاز شد و با آتش‌زدن چند مؤسسه آمریکایی در روز ۱۳ آبان ۱۳۵۷ به دست مردم، خروج آنان شدت گرفت و مدرسه‌های امریکاییان در ایران برای این که خانواده‌های آنان بتوانند به مسافرت بروند، پس از کریسمس تعطیل شد. در آغازین روزهای دی ۱۳۵۷ مری سولیوان، همسر سفیر آمریکا نیز ایران را ترک کرد. میان روزهای ۱۱ تا ۲۲ بهمن حدود دوازده هزار آمریکایی از تهران خارج شدند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بنا به پیشنهاد دولت موقت جمهوری اسلامی ایران به ریاست مهدی بازرگان و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون مصوب ۲۱ مهر ۱۳۴۳/ ۱۳ اکتبر ۱۹۶۴م کاپیتولاسیون در ۲۳/۲/۱۳۵۸ به‌طور رسمی لغو شد. شش ماه بعد در سالروز تبعید امام‌خمینی به ترکیه دانشجویان مسلمانِ پیرو خط امام سفارتخانه آمریکا را تصرف کردند. این رویداد که با پشتیبانی امام‌خمینی از آن، انقلاب دوم و انقلاب بزرگ‌تر از انقلاب اول نام گرفت، ابهت آمریکا را در جهان در هم شکست.