دوره‌های اخباریگری
اخباریگری و ویژگی‌های آن چیست؟
اخباریگری به معنای گرایش هرچه بیشتر به اخبار، در عصر غیبت و در زمان شیخ صدوق شکل گرفت. عالمانی چون صدوق، کلینی و ابن قولویه و... از سرآمدان حدیث‌گرایی بودند و کتب روایی زیادی را تدوین نمودند.
اخباریگری به عنوان یک مکتب فکری که عقاید خاص خودش را دارد، با محمد امین استرابادی در اوایل قرن یازدهم آغاز گردید و با رشدی فراگیر در ایران و عراق، تا اواخر قرن دوازدهم بر حوزه‌های علمیه و جریان‌های فکری دینی اثر زیادی گذاشت.
این مکتب پس از دو قرن شکوفایی و چیرگی، در تقابل با جریان اصولی و اجتهادی شیعه که پرچم‌دارشان وحید بهبهانی بود، و نیز افرادی مانند شیخ جعفر نجفی و نیز شیخ انصاری، به انزوا و زوال رسید.
با وجود افول مکتب اخباری‌ها، این جریان تأثیر زیادی بر جریان فکری و فقهی و تفکر اجتهادی در شیعه گذاشت که همچنان آثار آن در فقه امروز وجود دارد.
حدیث‌گرایی در عصر غیبت و پس از آن
هرچند در عصر حضور و در زمان امام صادق(ع) و امام باقر(ع) گرایش‌هایی به نام حدیث‌گرایی بود اما آغاز اخباریگری به معنای حدیث‌گرایی (نه یک مکتب) در عصر غیبت است که با شیخ صدوق آغاز گردید. استرابادی که او را مؤسس مکتب اخباری می‌دانند خود معتقد است این مکتب با فقهای متقدم در زمان غیبت آغاز گردیده است. قرن چهارم را می‌توان اوج قدرت مکتب حدیث‌گرای قم به حساب آورد. از فقیهان حدیث‌گرا در این دوره، می‌توان کسانی همچون کلینی، علی ابن بابویۀ قمی، ابن قولویه، و شیخ صدوق را برشمرد که در تألیف کهن‌ترین مجموعه‌های فقهی‌حدیثی نقش عمده‌ای ایفا نموده‌اند.[۱] در مقابل این عالمان، فقیهانی مانند سید مرتضی، شیخ مفید، شیخ طوسی حضور داشتند.
حملات شیخ مفید و سید مرتضی و دیگر متکلمان شیعی در نیمه نخستین قرن پنجم به زوال و انقراض مکتب اهل حدیث انجامید.[۲]
بنیانگذاری مکتب اخباری توسط محمد امین استرابادی
محمد امین استرابادی (درگذشته ۱۰۳۳) را بنیانگذار مکتب اخباری می‌دانند.[۳] اخباریگری جدید که از ملا امین استرآبادی آغاز شد، دارای دیدگاه‌های ویژه‌ای است.[۴] اوج جریان اخباریگری در زمان او شکل گرفت. وی متأثر از استاد خود میرزا محمد استرآبادی که گرایش اخباری داشت بود و نخست کتابی به نام الفوائد المدنیة تألیف کرد، و در آن اجتهاد را در استنباط احکام شرعی حوادث واقع مورد انکار قرار داد.[۵]
استرابادی اخباریگری را روش اصحاب ائمه می‌دانست و اعتقاد داشت شیخ مفید و سید مرتضی و مجتهدان بعدی، با متمایل شدن به فقه سنی، اصول فقه را وارد فقه شیعه کردند.[۶]
اخباریگری به صورت یک مکتب با یک سلسله اصول معین که منکر حجیت عقل و حجیت و سندیت قرآن شود از محمد امین استرابادی آغاز گردید. اخباریان از این پس است که می‌گویند اجماع، بدعت اهل تسنن است و از میان ادله اربعه یعنی کتاب و سنت و اجماع و عقل، تنها سنت حجت است. آنها مدعی هستند که همه اخباری که در کتب اربعه آمده صحیح و معتبر بلکه قطعی الصدور است.[۷]
پیش از او افرادی مانند شهید ثانی، صاحب معالم، صاحب مدارک، محقق اردبیلی به تفکر اخباری گرایش اعتدالی داشتند.
برخی گرایش شدید استرابادی به اخبار را عکس‌العمل شدید در برابر عقل‌گرایی مرحوم محقّق اردبیلی و شاگردان و پیروانش می‌دانند.[۸]
دوران تسلط اخباریگری (قرن یازدهم و دوازدهم)
مکتب اخباری در دو قرن یازده و دوازده مکتب فکری بلامنازع بیشتر حوزه‌های علمیه بوده است. دانش اصولِ فقه از جنبش اخباری لطمات بسیار خورد.[۹] گرایش گسترده اخباری‌ها به روایات معصومین(ع) و دوری گزیدن از منابع معرفتی دیگر، همانند قرآن و عقل، علت اصلی نام‌گذاری این گروه به «اخباریان» است.[۱۰] در این دوره کتاب‌های حدیثی عظیمی مانند بحارالانوار، وسائل الشیعه، الوافی و نیز شروحی بر کتب اربعه مانند روضة المتقین، مرآة العقول و ملاذ‌الأخیار، و صدها کتاب حدیثی کوچک و بزرگ دیگر در این دوره به رشته نگارش درآمد.[۱۱]
اخباریگری، از دهه‌های نخستین قرن دوازدهم، بر همه مراکز علمی شیعه در ایران و عراق غلبه کرد و به مدت چند دهه، فقه شیعی را در انحصار خود داشت و آن‌چنان رشد کرد که در طی قرن دوازدهم، عده بسیاری از دانشمندان بزرگ شیعه، اخباری بودند.
مبارزهٔ اصولیان و اخباریان که از سدهٔ ۱۱ ق آغاز گردید و با تندروی‌های اخباریان ادامه یافت، در نهایت از سوی مجتهدان و در رأس ایشان آقا وحید بهبهانی به مبارزه‌ای جدی و منسجم بر ضد اخباریگری تبدیل شد.[۱۲]
از علمای اخباری این دو قرن می‌توان به محمد تقی مجلسی، ملا عبدالله تونی، شیخ حسین کرکی، ملا محسن فیض کاشانی، ملا محمد طاهر قمی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی، شیخ سلیمان بحرانی، میرزا محمد اخباری، شیخ یوسف بحرانی و… نام برد.
در دوره معاصر نیز فقیهانی هستند که اصولی شناخته می‌شوند اما تفکر و فتوای آنان اخباری است.[۱۳]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ قیصری، احسان، «اخباریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ مدرسی، سید حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ج۱، ص۴۷.
- ↑ فائز، قاسم، محمد شریفی ، «پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباریگری»، دوفصلنامه کتاب قیم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳، دوره ۴، شماره ۱۱ (ویژه علوم قرآن و حدیث).
- ↑ حدیث پژوهی، مهریزی، مهدی، ج۱، ص۹۸.
- ↑ ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، جناتی، محمدابراهیم، ج۱، ص۳۰۹
- ↑ صبوریان، محسن، و حمید پارسانیا، «تحلیلی پیرامون فراز و فرود اخباریان»، تاریخ اسلام و ایران، دوره جدید، تابستان ۱۳۹۷ش، شماره ۳۸.
- ↑ مطهری، مرتضی، ده گفتار، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، ج۱، ص۱۱۹
- ↑ قیصری، احسان، «اخباریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۶۹.
- ↑ طباطبایی، محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه، ص۲۱۷.
- ↑ صفره، حسین، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری، ج۱، ص۳۳.
- ↑ قیصری، احسان، «اخباریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ «ادوار اخباری گری»، سایت آیت الله علیدوست، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.