مقصود از حبل‌الله در آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران

سؤال

منظور قرآن کریم از حبل الله که در آیه ی۱۰۳ سورهٔ آل عمران آمده است، چیست؟

حبل به معنای ریسمان و حبل الله به معنای ریسمان الهی است. در قرآن گفته شده است به حبل الله چنگ بزنید و آن را بگیرید. مفسران، قرآن و دین را مصداق اصلی حبل‌الله دانسته‌‌اند. مصادیق دیگری هم برای حبل الله ذکر شده است از جمله: اهل بیت(ع)، طاعات و خیرات، عهد الهی، توبه، سنت و جماعت.

متن آیه

﴿ وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

و همگان دست در ريسمان خدا زنيد و پراكنده مشويد و از نعمتى كه خدا بر شما ارزانى داشته است ياد كنيد: آن هنگام كه دشمن يكديگر بوديد و او دلهايتان را به هم مهربان ساخت و به لطف او برادر شديد. و بر لبه پرتگاهى از آتش بوديد، خدا شما را از آن برهانيد. خدا آيات خود را براى شما اينچنين بيان مى‌كند، شايد هدايت يابيد.

آل عمران:۱۰۳

﴾

معنای حبل الله

حبل، سبب و وسيله‌اى است كه با آن مى‌توان به خواسته و هدف رسيد، يا هر چيز ممتد و طولانى است كه وسيله رسيدن به هدف يا محكم كردن چيزى قرار مى‌گيرد. حبل‌اللّه، چيزى است كه موجب اتّصال انسان به خداوند مى‌شود. اما معنای لغوی حبل به معنای ریسمان است. در قرآن آمده است: ﴿فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ؛ بر گردنش طنابى از ليف خرماست.﴾(مسد:۵) فخر رازی از مفسرین اهل سنت ذیل آیه ۱۰۳ سوره آل عمران درباره حبل اینگونه می‌گوید: کسی که از راه باریکی عبور می‌کند و می‌ترسد از این که پای او بلغزد، اگر از رشته و ریسمانی که دو طرف آن به جای محکم بسته شده است، بگیرد از سقوط و خوف لغزیدن نجات می‌یابد.

قرآن، مصداق حبل الله

بیشتر مفسران قرآن را مصداق بارز حبل الله دانسته‌اند. در تفسير الدّرّ المنثور از پيغمبر (ص) و در کتاب معانى‌الاخبار از امام سجاد(ع) نقل شده است که فرمودند: «حبل الله» قرآن است.

ابن کثیر دمشقی از علمای اهل سنت این روایت را از پیامبر اکرم(ص) نقل نموده که حضرت فرموده است: «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ‏ هُوَ النُّورُ الْمُبِینُ، وَ الْحَبْلُ‏ الْمَتِینُ‏، وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى، وَ الدَّرَجَةُ الْعُلْیَا، وَ الشِّفَاءُ الْأَشْفَى؛ قرآن نور آشکار، ریسمان محکم، دستگیره مطمئن، پایگاه بلند، و بهترین شفا دهنده است.»

مصادیق دیگر حبل الله

در روایات نیز برای «حبل الله» مصادیق مختلفی ذکر شده است، برخی مفسران، جمیع طاعات و خیرات را مصداق حبل الله دانسته‌اند. يكى از مصاديق حبل‌الله، قرآن است و ديگرى اسلام و يكى هم اهل‌بيت(عليهم السلام) مى‌باشد. برخی عهد الله و برخی اسلام را مصداق حبل الله دانسته‌اند. هر یک از اموری که به عنوان مصداق «حبل الله» در روایات و تفاسیر ذکر شده در کنار همدیگر عامل هدایت و نجات انسان می‌باشد و هر کدام واسطه‌ای است که عبد را به رب وصل می‌نماید و همه این‌ها مصداق این آیه است: ﴿وَکیْفَ تَکفُرُونَ وَأَنتُمْ تُتْلَی عَلَیْکمْ آیَاتُ اللّهِ وَفِیکمْ رَسُولُهُ وَمَن یَعْتَصِم بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ؛ و هر كس به خدا تمسك جويد، قطعاً به راه راست هدايت شده است.﴾(آل عمران:۱۰۱)

اهل‌بیت(ع)

در روایات رسیده از طریق شیعه «حبل الله»، هم به قرآن کریم و هم به اهل بیت(ع) تطبیق شده است؛ از جمله در روایتی از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم که حضرت آیه ۱۰۳ سورهٔ آل عمران را به آیه ی۱۱۲ همین سوره که می‌فرماید: ﴿از خواری و ذلت نجات پیدا نمی‌کنند، مگر با تمسک به ریسمان الهی و ریسمانی از مردم﴾، تفسیر کرده است و فرموده است: حبل الله کتاب خدا و حبل الناس وصی من است. امام باقر(ع) فرموده است: حبل الله که خداوند مردم را به تمسک به آن امر کرده است، آل محمد(ع) است.

فخر رازی از علمای برجسته اهل سنت، ذیل تفسیر آیهٔ ۱۰۳ سورهٔ آل عمران، با بیان چند قول و روایات، روایتی را از طریق ابو سعید خدری از پیامبر اکرم(ص) نقل نموده است که فرموده است: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي؛ دو چیز گرانبها میان شما می‌گذارم کتاب الله که ریسمانی از آسمان تا زمین کشیده شده است و خویشاوندانم که همان اهل بیت من هستند.»

عهد و امان

در آیه ۱۱۲ همین سوره هم حبل الله و حبل الناس آمده است که مترجمان و مفسران آن را عهد و امان معنا کرده‌اند: ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ؛ هر جا كه باشند مهر خوارى بر آنها زده شده است، مگر آنكه در امان خدا و در امان مردم باشند.﴾(آل عمران:۱۱۲)

مطالعه بیشتر

• قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج۲، ذیل آیه.