خشم

سؤال

خشم جیست؟

مفهوم‌شناسی

خشم در اصل نیرویی است دفاعی که برای دفاع از خود یا پاسداری از حق در نهاد انسان گذارده شده با ولی چون از محور اصلی خویش خارج گردد، تبدیل به یکی از رذایل بزرگ اخلاقی می‌شود و رذایل دیگری را به همراه می‌آورد؛ بنابراین اگر خشم در جهت پاسداری از حق و دفاع از چیزی باشد که دفاع از آن عقلاً و شرعاً ضروری است. از جمله فضایل اخلاقی است امّا اگر بر مبنای خودخواهی به وجود آید، مادر بسیاری از رذایل می‌شود؛ بنابراین کسی که هرگز خشم به سراغ او نمی‌آید، و در برابر تمامی صحنه‌ها بی‌تفاوت و آرام است، او انسان کاملی نیست. خشم در مواجهه با ظلم و تعدی و در مقام دفاع از حقیقت، به شرطی که شکل افراطی به خود نگیرد و انسان را از محور اعتدال خارج نکند، ناشی از بیداری دل و حساسیت در برابر حق و باطل است.

خشمی که بر اساس خودخواهی به وجود می‌آید، بارزترین شکل خشونت روحی است و در صورتی که شخص قدرت بر انتقام داشته باشد، او را وادار به اعمال خشونت می‌کند و اگر شخص قدرت بر انتقام یا فرونشانیدن آتش غضب از روی اختیار نداشته باشد به درون او گریخته و به صورت عقده‌های روحی و کمپلکس‌های روانی در قالب «کینه» در می‌آید.

این کینه درونی که حالت تغییر شکل یافته غضب است، به صورت‌های مختلف، بر حسب شرایط بیرونی، ظاهر می‌شود که مهم‌ترین آنها حسد، غیبت و دروغ و تهمت، شماتت و تحقیر و بدزبانی، شدت عمل و به‌طور کلی بدخلقی، ستم و آزار و تضییع حق، و امثال آن است.

به هر حال، خشم و کینه از آن جهت که تعادل روحی انسان را به هم می‌زند، او را از محور حق و عدل خارج می‌سازد و بر این اساس، از فضایل و کمالاتی چون رفق و نرمی در رفتار، مدارا با دیگران، عفو و گذشت، حسن خلق و حسن معاشرت محروم و بی‌نصیب می‌گردد و خوی پرخاشگری و درندگی به تناسب شدت و ضعف این رذیله اخلاقی بر او حاکم می‌شود.

۱. عصبانيت:

عصبانيّت به معناي خشمگين بودن و غضبناك بودن است. حالت و كيفيت خاصي است كه بر فرد عارض مي شود و شخص، تعادل قواي ارادي و تسلط خود را بر اثر ناراحتي و خشم از دست مي دهد.}} در منابع ديني و اخلاق اسلامي، بحث عصبانيت، تحت عنوان «غضب» و «غيظ» مطرح است و از شاخه هاي بحث رذايل و «نبايدهاي اخلاقي» مي باشد. حضرت امام خميني(ره) مي فرمايد:

غضب يك حركت و حالت نفساني است كه به واسطه ي آن، جوشش و غليان در خون قلب حادث شود، براي انتقام. پس وقتي اين حركت سخت شود، آتش غضب را فروزان كند، و پر شود شريان ها و دماغ از يك دود تاريك مضطربي كه به واسطه ي آن عقل منحرف شود، و از ادراك و رويّه باز ماند.

۲. غيظ و غضب از منظر قرآن شريف و منابع روايي:

در قرآن شريف و منابع روايي، بحث غيظ و غضب، تحت عناوين مختلف، مورد بررسي قرار گرفته است. قرآن در مورد غيظ و غضب كفّار نسبت به اهل ايمان مي فرمايد:

﴿وَ اِذا خَلَوا عَضّوُا عليكُمُ الاناملَ مِن الغيظ قُل مُوتوا بِغَيْظكُمْ

«از شدت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان مي گزند بگو: با همين خشمي كه داريد بميريد.» اين است يكي از نبايدهاي اخلاقي، كه از ناحيه ي كفار سر مي زد. در مورد اصل خشم و غضب، پيامدها و پيشگيري و درمان آن، روايات بسياري وارد شده است. به عنوان نمونه پيامبر اسلام(ص) مي فرمايد: «اجتَنِبِ الغضب»﴾