اقدامات ضد استعماری سید جمال‌الدین اسدآبادی در ایران
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
اقدامات سید جمال‌الدین اسدآبادی در مبارزه با استعمار موجود در ایران چه بوده است؟
اقدامات ضد استعماری سید جمال‌الدین اسدآبادی در ایران اقداماتی برای جذب و پرورش نیروهای مستعد برای آگاهی‌دهی به مردم ایران و بالابردن سطح آگاهی‌های علما برای مبارزه با استعمار در رخدادهایی چون جنبش تنباکو بود.
سید جمال‌الدین اسدآبادی یا سید جمال‌الدین افغانی (۱۲۵۴–۱۳۱۴ق) عالم مسلمان معتقد به مبارزه با استعمار و تقریب مذاهب اسلامی، مهم‌ترین و مزمن‌ترین درد جامعه اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی می‌دانست. او در دوران حیات خود با این دو به‌شدت مبارزه کرد. اسدآبادی برای مبارزه با این دو عاملْ آگاهی سیاسی و شرکت فعالانه مسلمانان را در سیاست لازم می‌دانست.
سید جمال‌الدین اسدآبادی در دوران حضور خود در ایران افرادی را دعوت کرد و آنان را با خود همراه ساخت تا در مقابل استبداد داخلی و استعمار دولت‌های بیگانه خارجی، راهنمای اقشار مختلف مردم در داخل ایران باشند. از سوی دیگر، او تلاش کرد تا سطح آگاهی‌های سیاسی علمای زمان خود را بالا ببرد. همچنین، یکی از فعالیت‌های ضد استعماری سید جمال‌الدین اسدآبادی مخالفت با اعطای امتیاز تنباکو به دولت استعماری انگلستان بود.
استعمار در نگاه سید جمال‌الدین
سید جمال‌الدین اسدآبادی مهم‌ترین و مزمن‌ترین درد جامعه اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد. او در دوران حیات خود با این دو به‌شدت مبارزه کرد. اسدآبادی برای مبارزه با این دو عامل آگاهی سیاسی و شرکت فعالانه مسلمانان را در سیاست لازم می‌دانست.[۱] سید جمال‌الدین اسدآبادی معتقد بود که زیانبارترین پیامد استعمار نو از میان بردن فرهنگ و هویت ملت‌هاست. از نظر او استعمار فرهنگی زمینه‌ساز استعمار سیاسی و اقتصادی است.[۲]
اقداماتی که سید جمال‌الدین در رابطه با مبارزه علیه استعمار کرد در جهان اسلام مورد توجه قرار گرفت؛ به طوری که نهضت‌های بعدی اسلامی عموماً تحت تأثیر تفکرات و اندیشه‌های ضد استعماری او بود. محمد محیط طباطبایی (۱۲۸۰-۱۳۷۱ش)، محقق تاریخ و فرهنگ ایران، در این مورد معتقد است که خاور‌شناسان و پژوهشگران اروپایی در صدد تحقیق و تشخیص اصول نهضت سیاسی و اجتماعی کشورهای اسلامی برآمدند و در کنجکاوی‌های خود به جایگاه سید جمال‌الدین در رشد نهضت‌های اسلامی توجه یافتند؛ آنان دریافتند که در همه نهضت‌های سیاسی، اجتماعی، ادبی، فلسفی، تربیتی و انقلابی شرق اسلامی، آثار جداگانه داشته و این آثار در برانگیختن نهضت‌های اسلامی تأثیر داشته است.[۳]
جذب و پرورش نیروهای مستعد، برای آگاهی‌دهی به مردم ایران
سید جمال‌الدین اسدآبادی در دوران حضور خود در ایران افرادی را دعوت کرد و آنان را با خود همراه ساخت تا در مقابل استبداد داخلی و استعمار دولت‌های بیگانه خارجی، راهنمای اقشار مختلف مردم در داخل ایران باشند.[۴]
از جمله افرادی که به همکاری با سید جمال‌الدین پرداختند می‌توان به میرزا آقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی و میرزا حسن‌خان خبیرالملک اشاره کرد. این افراد در دوره استبداد ناصرالدین شاه ایران را ترک کردند و به استانبول، که در آن زمان روشنفکران ایرانی در آن جا جمع شده بودند، رفتند و کانون نهضت ایران را تشکیل داده و به بیدارکردن افکار ملت ایران همت گماشتند.[۵]
بالابردن سطح آگاهی‌های علما برای مبارزه با استعمار
گفته شده تلاش‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی در ارتقاء سطح آگاهی‌های سیاسی علمای زمان خود، اعم از عالمان شیعه و سنی، تأثیر بالایی داشت. کشیده‌شدن تدریجی عالمان دوره قاجار تحت تأثیر سید جمال‌الدین به مسیر استعمارستیزی، آنان را در استبدادستیزی نیز فعال‌تر و جدی‌تر کرد؛ نخست آنان را به تعمق جدی‌تر در مسائل سیاسی دعوت کرد و سپس باعث تحکیم بیشتر پیوند اجتماعی و سیاسی آنان با مردم و توسعه بیشتر زعامت آنان در پهنه مسائل سیاسی گردید. در نتیجه، تعارض آنان را با دستگاه حاکمه شدت بخشید.[۶]
در این میان، سید جمال‌الدین طی اقامت در ایران و ارتباط مستقیم با علمای ایران و از طریق آثار خود و نیز نامه‌هایش به علما و مراجع زمان؛ مانند نامه‌ای که به میرزای شیرازی نوشت، منشأ آگاهی‌های قابل توجهی در ایران گردید. گفته شده که برای درک تأثیر جمال‌الدین اسدآبادی باید توجه داشت که اکثر علمای آزاداندیش دوره ناصری در آستانه مشروطیت به‌نوعی شاگرد او و تحت تأثیر اندیشه‌هایش قرار داشتند.[۷]
سید جمال‌الدین در نامه‌ای به علمای، ایران ضمن اشاره به نقشه دولت‌های اروپایی برای نفوذ در کشور، درباره دسیسه‌های آنها نوشت: در هر نقطه‌ای که نیروی علما کم شده قدرت اروپاییان در آن جا بیشتر شده، به‌حدی که شوکت اسلام را درهم شکسته و نام دین را از آن جا محو ساخته است.[۸]
شهید مطهری در این مورد می‌گوید که روش سید جمال‌الدین در قبال روحانیت شیعه تأثیر فراوانی داشته، هم در جنبش تنباکو که به‌وسیله علما صورت گرفت و هم در نهضت مشروطه ایران که به رهبری و تأیید علما صورت گرفت.[۹]
اقدامات سید جمال‌الدین در جنبش تنباکو
یکی از فعالیت‌های ضد استعماری سید جمال‌الدین اسدآبادی مخالفت با قرارداد اعطای امتیاز تنباکو به دولت استعماری انگلستان بود. قرارداد اعطای امتیاز تنباکو در تاریخ ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق در پانزده فصل منعقد گردید.[۱۰] انعقاد چنین قراردادی مخالفت شدید سید جمال‌الدین را در پی داشت. در زمان عقد این قرارداد، سید جمال‌الدین، که به‌خاطر مخالفت با چنین اقداماتی، از ایران اخراج شده و در بصره حضور داشت، نامه‌ای مفصل برای مرجع وقت میرزای شیرازی فرستاد. او در آن نامه خطرات انعقاد چنین معاهده‌هایی را متذکر شد.[۱۱]
میرزای شیرازی تحت تأثیر نامه سید جمال‌الدین با فرستادن تلگرافی به شاه مبنی بر اعتراض علما و عامه مردم از وجود چنین قراردادهایی خواستار لغو آن شد. اما شاه قاجار به این نامه ترتیب‌اثر نداد. میرزای شیرازی که لغو این امتیاز را وظیفه دینی خود می‌دانست، علی‌رغم بی‌توجهی شاه، مجدداً تلگرافی به ناصرالدین شاه مخابره کرد.[۱۲] از آنجا که این تلگراف دوم دوباره با بی‌اعتنایی شاه مواجه شد، در جواب استفتایی که از او در رابطه با استعمال تنباکو شد، حکم بر تحریم آن کرد و فتوای تاریخی خود را صادر کرد.[۱۳]
منابع
- ↑ مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۳ش، ص۱۵.
- ↑ صاحبی، محمدجواد، اندیشه اصلاحی در نهضت‌های اسلامی، قم، چاپخانه دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش، ص۱۵۶–۱۵۷.
- ↑ محیط طباطبایی، سید محمد، سید جمال‌الدین اسد آبادی و بیداری مشرق‌زمین، به‌کوشش سید هادی خسروشاهی، تهران، کلبه شروق، ۱۳۸۰ش، ص۴.
- ↑ رائین، اسماعیل، انجمن‌های سری در انقلاب مشروطیت، تهران، انتشارات جاویدان، ۱۳۴۵ش، ص۳۸-۳۹.
- ↑ رائین، انجمن‌های سری در انقلاب مشروطیت، ص۳۸-۳۹.
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسائل مشروطیت، تهران، انتشارات کویر، ۱۳۷۴ش، ص۷۸.
- ↑ زرگری‌نژاد، رسائل مشروطیت، تهران، ص۷۸.
- ↑ صاحبی، اندیشه اصلاحی در نهضت‌های اسلامی، ص۱۵۶–۱۵۷.
- ↑ مطهری، مرتضی، نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۲ش، ص۱۸.
- ↑ قدسی‌زاده، پروین، «تحرین تنباکو»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ذیل وا‌ژه.
- ↑ محیط طباطبایی، سید جمال‌الدین اسد آبادی و بیداری مشرق‌زمین، ص۷۳.
- ↑ ناظم الاسلام کرمانی، محمد بن علی، تاریخ بیداری ایرانیان، به‌کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، ۱۳۵۷ش، ج۱، ص۳۴.
- ↑ کدی، نیکی، تحریم تنباکو در ایران، ترجمۀ شاهرخ قائم‌مقامی، تهران، شرکت سهامی انتشارات کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۸ش، ص۱۲۵.