مراحل کلی مبارزه با نفس

سؤال

راه‌های مبارزه با نفس چیست؟

علمای اخلاق به‌طور کلی دو راه برای تک تک بیماری‌های اخلاقی ذکر کرده‌اند: ۱. علمی؛ ۲. عملی.

۱. راه علمی: مقصود از راه علمی این است که به عواقب و نتایج شوم هر چیزی که منشأ آن هوی و هوس انسانی است، باید توجّه نمود. غالباً کسانی که علم به خطر، ضرر و خسران پیدا می‌کنند، در صدد پیش‌گیری از آن برمی آیند و در چنین وضعیتی، یا به دنبال آن زشتی نخواهند رفت یا اگر دامن گیرشان شود، در صدد ریشه کن کردن آن برخواهند آمد؛ لذا علم به آفت و ضرر بیماری‌های اخلاقی ـ اگر تمام نقش را در زدودن آن نداشته باشد ـ تأثیر زیادی در پیش‌گیری و درمان دارد؛ از باب مثال، اگر به شما بگویند که در این مسیر حیوانات درنده و وحشی در کمین هستند، به‌طور قطع، یا آن مسیر را برای حرکت انتخاب نمی‌کنید یا با سلاح و تجهیزات دفاعی کامل و با احتیاط از آن مسیر گذر خواهید کرد. از سویی دیگر اگر راه استفاده از سلاح مبارزه را ندانسته باشد، یا نتواند به خوبی دشمن را تشخصی دهد حتماً مغلوب می‌گردد. این راه علمی برای تمام بیماری‌های اخلاقی و هواهای نفسانی تجویز شده است، منتهی در دو مرحله صورت می‌پذیرد.

الف) به شکل عمومی: به این معنا که شخص سالک باید بداند که بیماری‌های اخلاقی سبب محرومیت انسان از انس و قرب الهی و موجب عذاب وجدان و عقاب الهی برای خود می‌گردد؛ هم چنین باید بداند که با ورود در هر گناه، از خدای عالم که صمیمی‌ترین و با وفاترین دوست انسان است، فاصله گرفته و خود را از نعمت او محروم ساخته است؛ و دیگر آن که در روز قیامت تمام صحنه‌های گناه به انسان نشان داده می‌شود و سراسر وجود او را، شرمندگی فرا می‌گیرد.

ب) اختصاصی: راه اختصاصی علمی، آن است که نسبت به آثار سوء آن گناه خاص آگاهی و شناخت لازم را پیدا کند و خود را از آفت‌ها و آسیب‌های آن نجات دهد.

راه عملی: و اما راه عملی برای پیش‌گیری یا درمان بیماری روانی و اخلاقی آن است که شخص بیمار تا مدتی باید به یک سری ریاضت‌های شرعی اشتغال داشته باشد و برای ریشه کن ساختن آن رذایل، کمی به خود زحمت دهد و به امور پسندیده که صفت مقابل آن رذایل است روی آورد و آن را تقویت کند؛ البته گاهی راه عملی با توجه به نوع بیماری به مدتی محدود و گاهی به مدتی طولانی نیاز دارد. انسان برای بهره‌گیری از هر دو راه باید از خدای متعال توفیق مسئلت نماید تا در تمام مراحل درمان او را یاری کند.