تدبر در قرآن

سؤال

تفكّر و تدبّر در آيات قرآن چگونه و به چه معنایی است؟ در صورتي كه وقتی کسی معلوماتی نسبت به آیات قرآن ندارد، چطور باید در قرآن تدبر کند؟

آیات قرآن انسان را به دو نوع تدبر دعوت می‌کنند، تدبر در قرآن و معانی آن و تدبر در جهان هستی و مخلوقات. تدبر در قرآن، دارای ۲ مرحله است، مرحله اول، فهم عمومی از ظاهر قرآن است، که افراد در معانی ظاهری به اندازه فهم خودشان استفاده کنند. مرحله عمیق‌تر، فهم باطنی قرآن است که مختص به عالمان است و دارای مرتبه بالاتری است. قرآن در سه محور، تدبر در خلقت انسان، تدبر در طبیعت و تدبر در آسمان و زمین، انسان را دعوت به تدبر در مخلوقات می‌کند.

تعريف تفکر و تدبر

فكر در لغت به معنای انديشه، تأمل، اعمال نظر و تدبّر است. در تعريف اصطلاحي فكر آمده است: « فكر يا انديشه، اجراي عمليّات عقلي در معلومات، براي دستيابي به مطلوب است.»

دعوت کردن قرآن به تدبر

آیات قرآن، انسان را به تدبیر در دو چیز دعوت کرده‌اند:

• دسته اي از آيات، انسان ها را تشويق مي كنند تا در درون قرآن کریم و در مورد خود قرآن کریم تفكّر و تدبّر نمايند.
• دسته ي ديگري از آيات، انسان ها را تشويق مي نمايند تا در بيرون قرآن کریم، پيرامون جهان هستي، پيرامون اصل خلقت، پيرامون فلسفه ي خلقت، پيرامون زندگي و پيرامون دين و دنيا و پيرامون روز حساب و معاد، تفكّر و تدبّر نمايد.

تدبر در قرآن

تفكّر در مورد خود قرآن دو صورت دارد:

تدبّر در ظاهر قرآن

قرآن همه انسان‌ها را به تدبّر و تفکر در ظاهر قرآن دعوت می‌کند. در اين صورت همه انسان‌ها مي توانند در آن تفكّر نمايند و از ظاهر قرآن كريم به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم بهره ببرند و بهره‌مند شوند. با اندك توجهي به علوم عربي، روان خواني و توجّه به ترجمه و معاني قرآن كريم، مي‌توان از قرآن استفاده کرد. دعوت به این تدبر، برای برداشت بیشتر و فهم بهتر از قرآن است.

تفکر در باطن قرآن

تفكّر و تدبّر در باطن قرآن كريم و دست يافتن به لايه هاي دروني آن، كار عموم نيست. تفكّر و تدبّر در اين عرصه و فضاي معنوي قرآن كريم، كار كارشناسان و متخصصان و راسخان در علم است. در اين صورت فردي كه مي‌خواهد در قرآن تفكّر و تدبّر نمايد باید از علوم پايه از جمله فراگیری علم لغت، ادبيات عرب، علم قرائت، فراگيري اصول فقه، فراگيري اسباب نزول و شأن نزول، ناسخ و منسوخ، فراگيري علم فقه، مجمل و مبين، فراگيري آيات محكم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقيّد، مفهوم و منطوق، حقيقت و مجاز، فراگيري تشبيه ها و استعاره هاي قرآني، تسلط بر روايات و ...، از جمله علوم پايه و پيراموني هستند كه فرد را در تفكّر و تدبّر درست در قرآن كريم ياري مي دهند.

با فراگيري اين علوم و جهت روشن شدن معاني قرآن كريم، اوّل بايد از خود قرآن و در مرحله ثاني از سنّت معصومين و سپس از عقل برهاني و قلب سليم بهره گرفت تا بتوان به معاني پنهان قرآن كريم و لايه هاي دروني آن دست يافت.

تدبر در مخلوقات

آياتي از قرآن انسان‌ها را به تفكّر و تدبّر در جهان طبيعت و جهان هستي دعوت مي نمايد، از جمله:

• تفكّر و تدبّر، پيرامون خودشناسي: ﴿أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ؛ آيا شما آن را آفرينش مي دهيد يا ما آفريدگاريم؟﴾(واقعه:۵۹)
• تفكّر و تدبّر، پيرامون طبيعت: ﴿أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ۝۶۸أَأَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ۝۶۹؛ آيا به آبي كه مي‏نوشيد انديشيده‏ ايد؟(۶۸) آيا شما آن را از ابر نازل مي‏كنيد؟ يا ما نازل مي‏كنيم ؟ (۶۹)﴾(واقعه:۶۸ و ۶۹)
• تفكّر و تدبّر پيرامون زمين و آسمان: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ؛ ۱۹۰﴾(آل عمران)

انسان در این دعوت به تفکر، در واقع دعوت به خداشناسی می‌شود، یعنی مقصود اصلی از دعوت به دقت در آسمان و زمین، توحید و اعتقاد به یگانگی خدا است.

مطالعه بيشتر

۱. كتاب قرآن در قرآن، تفسير موضوعي، ج۱، اثر استاد جوادي آملي. ۲. اشارات علمي اعجازآميز قرآن، اثر محمدعلي رضايي اصفهاني.