انواع نزول وحی به پیامبر(ص)

سؤال

با آن‌که مقام پیامبر خاتم(ص) از جمیع انبیاء بالاتر است، چرا خداوند متعال به هنگام نزول وحی و آیات قرآنی، آن حضرت را همچون موسی(ع)، مورد خطاب مستقیم قرار نداده و جبرئیل را مأمور ابلاغ فرموده است؟

وحی در برخی مواقع به صورت مستقیم و بدون واسطه از سوی خداوند بر پیامبر (ص) نازل می‌شد که در آن حالت، پیامبر دچار تغییرات جسمی و روحی خاصی می‌گردید. در مواقع دیگر، جبرئیل به عنوان واسطه، پیام خدا را به پیامبر منتقل می‌کرد. همچنین، گاهی وحی از ورای حجاب و بدون مشاهده جبرئیل به پیامبر می‌رسید.

پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران از جمله حضرت موسی(ع)، انواع گوناگون وحی را دریافت کرده‌اند؛ وحی مستقیم و بدون واسطه یکی از انواع این وحی‌ها بود. این اشکال مختلف وحی نشان‌دهنده تنوع و عمق ارتباط پیامبران با خداوند متعال است.

انواع وحی در قرآن

قرآن انواع وحی را اینگونه بیان کرده است: ﴿وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكيمٌ؛ و شايسته هيچ انسانى نيست كه خدا با او سخن گويد، مگر از راه وحى يا از پشت حجاب، يا رسولى مى‏فرستد و بفرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‏كند؛ چرا كه او بلندمقام و حكيم است!﴾(شوری:۵۱) بر اساس این آیه، وحی سه گونه است:

1. وحیِ مستقیم درونی (الهام یا القای بی‌واسطه): در این حالت خداوند بدون واسطه فرشته، معنا و حقیقت را در قلب پیامبر قرار می‌دهد. این نوع وحی گاهی هم ممکن است در خواب باشد.
2. ارسال فرشته وحی (جبرئیل): در این نوع، خداوند فرشته‌ای را می‌فرستد تا پیام او را به پیامبرش برساند. .
3. سخن گفتن خدا «از پشت پرده» (خطاب غیرمستقیم): در این وضعیت، پیامبر صدایی را می‌شنود ولی چیزی را نمی‌بیند. مانند گفت‌وگوی الهی با حضرت موسی(ع) در طور.

کیفیت نزول قرآن بر رسول خدا(ص)

وحی مستقیم و بدون واسطه

هنگامی که وحی بدون واسطه جبرئیل بر حضرت محمد(ص) نازل می‌شد، حالتی بر وی عارض می‌شد، سر او به زیر می‌افتاد، رنگ صورتش تغییر می‌کرد و عرق از صورت او جاری می‌شد، حاضران در جلسه نیز تحت تأثیر این وضع قرار می‌گرفتند؛ از امام صادق(ع) سوال شد که آن حالت مدهوش مانند که به پیامبر(ص) هنگام وحی دست می‌داد، چه بود؟ پاسخ داد: «ذَاكَ إِذَا لَمْ يَكُنْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَحَدٌ ذَاكَ إِذَا تَجَلَّى اللَّهُ لَهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ تِلْكَ النُّبُوَّه يَا زُرَارَه وَ أَقْبَلَ بِتَخَشُّعٍ؛ این هنگامی بود که در میان او و خداوند هیچ‌کس واسطه نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلی می‌کرد.»

نزول وحی به وسیله جبرئیل

وحی الهی به پیامبر(ص) از طریق جبرئیل(فرشته وحی) نازل می‌شد: ﴿قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْريلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‏ لِلْمُؤْمِنينَ؛ بگو: كسى كه دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خداست)؛ چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است. كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‏كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان.﴾(بقره:97) جبرئیل، به عنوان روح امین، کلام خدا را به قلب و گوش پیامبر(ص) می‌رساند. ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ، عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ﴾(شعراء:۱۹۴ – ۱۹۳) پیامبر(ص) در برخی مواقع جبرئیل را مشاهده می‌کرد

نزول وحی بدون مشاهده

پیامبر(ص) در برخی مواقع نزول وحی، جبرئیل را نمی‌دید و فقط صدا را می‌شنید. در روایاتی رسول خدا(ص) تایید کرده که برای او از ورای حجاب، وحی شده است. قرآن یکی از انواع وحی را همین دانسته که از ورای حجاب به پیامبران وحی می‌شود. در این وضعیت، پیامبر صدایی را می‌شنود ولی چیزی را نمی‌بیند. مانند گفت‌وگوی الهی با حضرت موسی(ع) در طور.

پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران از جمله حضرت موسی(ع)، انواع گوناگون وحی را دارا بوده است.

مطالعه بیشتر

• وحی در ادیان آسمانی، ابراهیم امینی
• کتاب وحی در قرآن، محمود عبد اللهی
• وحی و نبوت در قرآن، عبدالله جوادی آملی
• بررسی تطبیقی حقیقت وحی در اسلام و مسیحیت، اسماعیل دانش.