سعه صدر در اسلام

سؤال

دیدگاه اسلام درباره سعه صدر چیست؟

سعه صدر که از آن به حلم و بردباری و خویشتن‌داری تعبیر می‌شود، از نظر اسلام دارای اهمیت زیادی است به گونه‌ای که شرط اساسی در رساندن پیامِ خداوند به شمار رفته است؛ و نیز به عنوان نعمتی به حساب آمده است که زمینه‌ساز پذیرش هدایت خدا، اسلام و حقیقت می‌باشد. از نظر شخصی، کسی که این صفت را دارد به راحتی از خطاهای دیگران می‌گذرد و از نظر اجتماعی و به خصوص برای کسی که زمام امور مردم به دست او است، بهترین ابزار، وسیله و عامل جذب مردم است و مهم‌ترین عامل برای جلوگیری از پراکندگی و اختلاف امت اسلامی می‌باشد. در منابع اسلامی، گاهی از سعه صدر به شرح صدر تعبیر می‌شود.

معنای سعه صدر

سعه صدر یا شرح صدر به معنای گشادگی و فراخی و وسعت سینه است و در مقابل ضیق صدر قرار دارد. سعه صدر در اصطلاح به معنای طاقت در مقابل سختی و مشکلات، صبر و شکیبایی و وسعت نظر و قابلیت دریافت نور الهی است. شرح صدر را به عنوان یکی از موهبت‌های معنوی الهی و تنگ نظری را یکی از کیفرهای الهی شمرده‌اند. یعنی بلنداندیشی و گسترش افق عقل، نشانه کسانی است که آمادگی خود را برای هدایت خدا اعلام نموده و خدا نیز هدایت‌های خویش را نصیب او کرده است. زیرا پذیرش مواهب الهی بدون گذشت از منافع شخصی و داشتن سعه صدر میسر نمی‌باشد و کم ظرفیتی و محدودیت فکر و روح کوچک و ناتوان، نشانه انسان‌های لجوج و بی ایمان است که توان پذیرش حق را نداشته و پذیرفتن حقیقت برای شان مشکل و دشوار است. البته این نکته اختصاص به پیامبران هم ندارد، بلکه هر کس بخواهد هدف آنان را تعقیب کند و به نتیجه برسد باید شرح صدر داشته باشد.

سعه صدر در قرآن

عنوان و لفظ سعه صدر در قرآن نیامده است؛ اما «شرح صدر» معنای همسو با «سعه صدر» چندین بار در آیات قرآن آمده است.

1. شرح صدر موهبت الهی: سعه صدر (گشادگى سينه) يكى از مواهب بزرگ الهى شمرده شده است، موضوع شرح صدر آن چنان مهم است که وقتی حضرت موسی(ع) هدایت و راهنمائی مردم بر عهده‌اش قرار گرفت از خداوند اولین موهبتی را که درخواست نمود، شرح صدر بود: ﴿قالَ رَبِّ اشْرَحْ لي‏ صَدْري؛ پروردگارا، سينه‌‌ام را گشاده گردان‏.﴾(طه:۲۵) حضرت موسی(ع) برای شرح صدرش از خدا خواست که برادرش هارون را با بفرستد: ﴿وَ يَضيقُ صَدْري وَ لا يَنْطَلِقُ لِساني‏ فَأَرْسِلْ إِلى‏ هارُونَ؛ و سينه‌‏ام تنگ می‌شود، و زبانم بقدر كافى گويا نيست؛ هارون را نيز رسالت ده (تا مرا يارى كند).﴾(شعراء:۱۳) خداوند دعای حضرت موسی را(ع) را پذیرفت: ﴿وَ وَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا أَخاهُ هارُونَ نَبِيًّا؛ و ما از رحمت خود، برادرش هارون را- كه پيامبر بود- به او بخشيديم.﴾(مریم:۵۳)خداوند سعه و شرح صدر را يك موهبت بزرگ به پيامبرش حضرت محمد(ص) دانسته است: ﴿أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ؛ آيا سينه تو را وسيع و گشاده نساختيم﴾(شرح:۱) مراد از شرح صدر رسول خدا (ص) گستردگى و وسعت نظر وى است؛ به طورى كه ظرفيت پذیرش وحى و نيروى تبليغ آن و تحمل ناملايماتى را كه در اين راه می‌بيند را داشته باشد. سعه صدر باعث می‌شود انسان آمادگی پذیرش هر حقیقت، حتی بزرگ‌ترین آنها را داشته باشد و در برابر مشکلات و مخالفت‌ها استقامت کند. . توجه به آخرت، دوری از فریب دنیا و آمادگی برای مرگ، از نشانه‌های سعه صدر است. پذیرش حق، به ایثار و گذشتن از منافع شخصی نیاز دارد، که جز صاحبان سعه صدر و افکار بلند برای آن آمادگی ندارند.
2. سعه صدر در مقابل ضیق صدر: قرآن بعضى را صاحب شرح صدر و گستردگى روح و بعضى را داراى تنگى و ضيق‏ صدر معرفى مى‏‌كند: ﴿فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ؛ آن كس را كه خدا مى‏‌خواهد هدايتش كند سينه‏اش را براى اسلام گشاده مى‏سازد و آن كس را كه بخواهد گمراه نمايد سينه‏‌اش را چنان تنگ مى‏كند كه گويى مى‏خواهد به آسمان بالا رود.﴾(انعام:۱۲۵)

بعضى آن چنان روح‌شان باز و گشاده است كه هر قدر از حقايق در آن وارد شود به راحتى پذيرا مى‏‌شود، اما بعضى به عكس، آن چنان روح و فكرشان محدود است كه گويى هيچ جايى براى هيچ حقيقتى در آن نيست، گويى مغزشان را در يك محفظه با ديوارهاى نيرومند آهنى قرار داده‌‏اند. ..

خداوند شرح صدر را نشانه نور ایمانی داشتن در مقابل قساوت از یاد الهی می‌داند: ﴿أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ في‏ ضَلالٍ مُبينٍ؛ آيا كسى كه خدا سينه‏‌اش را براى اسلام گشاده است و بر فراز مركبى از نور الهى قرار گرفته (همچون كوردلان گمراه است؟!) واى بر آنان كه قلب‌هايى سخت در برابر ذكر خدا دارند! آنها در گمراهى آشكارى هستند!﴾(زمر:۲۲)

سعه صدر در روایات

در روایات از شرح صدر به عنوان فضیلتی یاد شده است که خداوند در دل کسی قرار می‌دهد که می‌خواهد مردم را اصلاح کند. امام رضا(ع) می‌فرماید: «خدا بنده‌ای را برای اصلاح کار بندگان خود انتخاب کند، به او شرح صدر عطا نماید» حضرت علی(ع) در تعریف صفات مؤمن می‌فرماید: «مؤمن اندوهش را به دل دارد و شادیش در چهره؛ و از همه مردم سعه صدر بیشتر دارد...» و می‌فرماید: «ابزار ریاست، سعه صدر است».

مطالعه بیشتر

۱ـ علامه طباطبائی، المیزان، جامعه مدرسین، بی تا، ج۲۰، ص۵۳۰.

۲ـ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۴۳۶ و ج۲۷، ص۱۲۰.