مصحف مشهد رضوی

سؤال

مصحف مشهد رضوی چه زمانی کتابت شده است؟

مصحف مشهد رضوی

معرفی و جایگاه

مصحف مشهد رضوی تنها نسخه به خط حجازی متعلق به قرن اول هجری است و جزو معدود نسخه‌های قرآنی سده اول است که به خط حجازی در ایران نگهداری می‌شود و البته تنها و کاملترین نسخه حجازی در سراسر جهان به حساب می‌آید که تنها ۲۵۲ برگ از آن باقی مانده است که در دو نسخه مجزا به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

مرتضی کریمی نیا پژوهشگر مصحف مشهد رضوی گفته است: «مصحف مشهد رضوی از مهمترین اَسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است. »

این اثر اکنون با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵درصد متن قرآن را در بر دارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایۀ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدۀ نخست هجری کتابت شده است.

مصحف مشهد رضوی عنوانی است برای مجموع دو نسخۀ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (مشهد) که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند.

مصحف مشهد رضوی بر روی پوست در قطع بزرگ (حدوداً ۵۰×۳۵ سانتی متر) در سدۀ نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این اثر در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مُقریان نیشابور بوده است.

وی اضافه کرد: در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا (ع) وقف کرده است. بنا به یادداشت واقف و مالک نسخه، مصحف مشهد رضوی در هنگام وقف در اواخر سدۀ پنجم هجری، در دو جلد مجزا تدوین و صحافی شده بوده است. اکنون پس از گذشت ۹ قرن از زمان وقف، بخش نخست مصحف به شمارۀ ۱۸ و بخش دوم آن به شمارۀ ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

این قرآن پژوه تصریح کرد: مصاحف حجازی کهن‌ترین دست‌نویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سدۀ نخست و اوایل سدۀ دوم هجری‌اند که در ظاهر خط آنها حالت مایل و افتادگی به سمت راست دارد. تعداد این مصاحف شناخته شده در سراسر جهان به کمتر از پنجاه نمونه می‌رسد که از برخی از آنها (مثلا قرآن بیرمنگهام)، تنها دو یا چند برگ باقی مانده است. در این میان، مصحف مشهد رضوی با دارا بودن ۲۵۲ برگ و اشتمال بر بیش از ۹۵ درصد متن قرآن، پُربرگ‌ترین و کامل‌ترین سند دستنویس قرآنی از سدۀ نخست هجری به شمار می‌آید.

وی عنوان کرد: با انجام برخی پژوهش‌های نسخه‌شناختی طی ۱۰سال گذشته، جایگاه و اهمیت این اثر منحصر به فرد در میان سایر قرآن‌های کهن کتابخانۀ آستان قدس رضوی بیشتر هویدا شده است. متن کامل «مصحف مشهد رضوی» اکنون با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ (۲۰۲۲-۲۰۲۳ میلادی) به صورت فاکسیمیله منتشر شده است.

کریمی نیا بیان کرد: چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی دربارۀ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسۀ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی است.

تیتر

صحف المشهد الرضوي یا Codex Mashhad عنوانی است که من به ترکیب دو نسخۀ کهن قرآنی به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی داده‌ام که در اصل یک قرآن کامل را تشکیل می‌داده‌اند اما به دلایلی نامعلوم از هم جدا افتاده‌اند. این کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخۀ حجازی در قطع عمودی (با ۲۵۲ برگ) در سراسر جهان است که تاکنون می‌شناسیم.

مصحح

مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر مصحف مشهد رضوی

مرتضی کریمی‌نیا متولد ۱۳۵۰ش، قرآن‌پژوه و مترجم ایرانی است. کتاب های «سیره پژوهی در غرب»، «قرآن‌های کوفی در ایران»، «قرآن‌های عصر اموی»، «مصحف صنعاء و مسئله خاستگاه قرآن» از تألیفات و آثار اوست.

کتاب «کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی» او در سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال در بخش دین برگزیده شد.