سوره احزاب

سؤال

محتوای سوره‌های «احزاب» چه چیزی می‌باشد؟

سوره احزاب در مدینه نازل شده است و دارای ۷۳ آیه است. بخش مهمّی از این سوره به ماجرای جنگ احزاب (خندق) می‌پردازد که یهودیان با مشرکان مکه و دیگر قبایل علیه مسلمانان متحد شدند. در این سوره احکام فقهی‌ای همچون عده طلاق، حجاب زنان، ازدواج با همسر پسرخوانده پس از طلاق هم گفته شده است. و نیز موضوعاتی مانند خاتمیت پیامبر(ص)، حمل امانت الهی توسط انسان و… در این سوره بیان شده است.

معرفی

اَحزاب، نام سی و سومین سورهٔ قرآن مجید، که ۷۳ آیه دارد. سورهٔ احزاب، اسم و عنوان دیگری ندارد. وجه تسمیهٔ سوره، مطابق با قاعدهٔ کلی نامگذاری سُوَر قرآنی این است که جنگ احزاب تنها در این سوره مطرح شده (آیات ۹ تا ۲۲) و نیز کلمهٔ احزاب در این سوره ۳ بار تکرار شده است. عنوان «الاحزاب» که در آیات دیگر قرآن برای اقوام پیشین که به عذاب الهی گرفتار آمده‌اند، به کار رفته، در این سوره بر آتش افروزان جنگ جندق اطلاق شده است و به تفرق گروه‌های شرکت کننده در این جنگ که سرانجام به شکست آنان انجامید، اِشعاری کنایت‌آمیز دارد.[۱]

سورهٔ احزاب یکی از سه سورهٔ آغاز شده با خطاب «یا اَیُّهَا النَّبیّ» است. موضوع اصلی سوره، چنان‌که از سرآغاز و مندرجات آن، و نیز از تکرار کلمهٔ «النّبیّ» در آن بر می‌آید، عبارت است از «آیین تحول اجتماعی و فرهنگی در اسلام»؛ و سوره به‌ویژه بر تثبیت جایگاه والای پیامبر اکرم(ص) در جامعهٔ اسلامی، توضیح شیوه‌های برخورد با بدعت‌ها، شرح وظایف و تکالیف گوناگون مسلمانان در مرحلهٔ انتقال از فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی، دلالت دارد.[۲]

محتوا

سوره احزاب مشتمل بر این معانی است: اشاره‌ای به نبوت (آیات ۷–۸)؛ تأکید و خطاب به پیامبر دربارهٔ تقوا، استقامت، پیروی از وحی و توکل (آیات ۱–۳)؛ تصریح به مقام ولایت آن حضرت نسبت به پیروانشان (آیه ۶)؛ بیان نمونه‌ای از آداب و رسوم و عادات جاهلیت (دربارهٔ ظهار و فرزندخواندگی) و شیوهٔ برخورد با آن (آیات ۴–۵)؛ شرح جنگ احزاب (آیات ۹–۲۰)؛ وجوب تأسی به رسول خدا(ص) (آیه ۲۱)؛ پیکار صادقانهٔ یاران آن حضرت (آیات ۲۲–۲۳) و سرگذشت غلبهٔ مسلمانان بر یهودیان بنی قریظه و تمکن یافتن مهاجرین در مدینه (آیات ۲۶–۲۷)؛ سفارش زنان پیامبر اکرم(ص) به رعایت اوامر الهی و حفظ جایگاه خود در مقام همسری با رسول خدا (آیات ۲۸–۳۴)؛ بیان صفات و خصایص مردان و زنانی که ایمان راستین دارند (آیه ۳۵) و تأکید بر قاطعیت پیامبر اکرم در امر تبلیغ رسالت (آیات ۳۸–۴۰)، داستان زید و زینب و همسری زینب با رسول خدا(ص) بعد از جدا شدن از زید (آیات ۳۷–۴۰)، مقامات رسول خدا(ص) (آیات ۴۶–۴۷)، بیان برخی از احکام ازدواج و نیز تعدد زوجات پیامبر(ص) (آیات ۵۰–۵۴)، حکم وجوب رعایت حریم میان زنان و مردان، (آیات ۵۳، ۵۹) و جایگاه خاص انسان در میان موجودات و پذیرش «امانت» شده است (آیه ۷۲).[۳]

جنگ احزاب

مهم‌ترین بخش سوره احزاب مربوط به جنگ احزاب و حوادث تکان دهنده آن، پیروزی اعجاب‌آمیز مسلمین بر کفار، کارشکنی‌ها، بهانه‌جویی‌های گوناگون منافقان و پیمان‌شکنی آنان می‌باشد.[۴] این جنگ را احزاب می‌نامند برای آن‌که یهودیان با مشرکان مکّه و طوائف دیگر پیمان بستند و ائتلاف کردند تا یک‌باره بر مدینه بتازند و کار مسلمانان را یکسره سازند.[۵] آیات (۲۵–۹) سوره احزاب، شرح واقعه جنگ احزاب است و از آیه ۲۵ تا ۲۷ مربوط به غزوه بنی‌قریظه است[۶]

ازدواج پیامبر با همسر سابق زید

داستان ازدواج رسول اکرم(ص) به فرمان خداوند با زینب بنت جحش، همسر مطلقهٔ زید ــ که پسر خواندهٔ آن حضرت بود ــ به عنوان نمونه‌ای از برخورد قاطع و خردمندانهٔ رسول خدا(ص) با عادات و رسوم بی‌پایهٔ دوران جاهلیت در سورهٔ احزاب گزارش شده است (آیات ۳۷–۴۰). این موضوع همواره مورد گفت و گو و مناقشهٔ فراوان از سوی مخالفان و موافقان قرار گرفته، و با آنکه در سِیَر و تواریخ معتبر چون سیرهٔ ابن‌هشام، طبقات ابن‌سعد و تاریخ طبری از شاخ و برگهایی که در قرون بعد بر آن افزوده‌اند، پیراسته است، باز دشمنان اسلام، از تلفیق این آیات با برخی روایات ساختگی که متأسفانه در بعضی تفاسیر قرآن نیز جای گرفته‌اند، دستاویزهایی برای القای شبهه در اذهان دربارهٔ شخصیت پیامبر اکرم(ص) ساخته‌اند.[۷]

خاتمیت

آیه ۳ سوره احزاب:

«و بر خدا توکل کن، همین بس که خدا نگهبان [تو]ست.»

...

آیه تطهیر

...

حمل امانت الهی

خداوند در سوره احزاب انسان را حامل امانتی می‌داند که خود داوطلب برای برداشتن آن شده است: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ ۖ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت [الهی و بار تکلیف] را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، و[لی] انسان آن را برداشت؛ راستی او ستمگری نادان بود.(احزاب:۷۲) در اینکه این امانت چیست اقوال مختلفی گفته شده است. علامه طباطبایی می‌فرماید: «آن این است که مراد از امانت مزبور کمالی باشد که از ناحیه تلبس و داشتن اعتقادات حق، و نیز تلبس به اعمال صالح، و سلوک طریقه کمال حاصل شود به اینکه از حضیض ماده به اوج اخلاص ارتقاء پیدا کند و خداوند انسان حامل آن امانت را برای خود خالص کند، این است آن احتمالی که می‌تواند مراد از امانت باشد، چون در این کمال هیچ موجودی نه آسمان، و نه زمین، و نه غیر آن دو، شریک انسان نیست. از سویی دیگر چنین کسی تنها خدا متولی امور اوست، و جز ولایت الهی هیچ موجودی از آسمان و زمین در امور او دخالت ندارد، چون خدا او را برای خود خالص کرده.»[۸]

آیات مهم

آیه ۷۰ سوره احزاب:

«ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و سخن درست و استوار گویید.»

برخی از آیات سورهٔ احزاب، از شهرت خاصی برخوردار شده‌اند، از جملهٔ آنهاست: «ما جَعَلَ اللّٰهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ» (۳۳ / ۴)، «لَقَدْ کٰانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّٰهُ اُسْوَةٌ حَسَنَهٌ» (۳۳ / ۲۱)، «ما کانَ مُحَمَّدٌ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَلٰکِنْ رَسولَ‌اللّٰهَ وَ خاتَمَ النَّبییّنَ» (۳۳ / ۴۰)، و از همه بیشتر، آیهٔ ۵۶: «اِنَّ اللّٰهَ و مَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَی النَّبِیِّ، یا اَیُّهَاالَّذینَ آمَنوا صَلّوا عَلَیْهِ و سَلِّمُوا تَسْلیماً». همچنین است آیهٔ ۵۳ که به «آیهٔ حجاب» و آیهٔ ۷۲ که به «آیهٔ امانت» شهرت یافته‌اند، و نیز آیهٔ ۳۳ «اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرَّجْسَ اَهْلَ البَیْتِ و یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً» که «آیهٔ تطهیر» نام گرفته و موضوع بحثهای مفصل میان مفسران و قاطبهٔ علمای اسلام شده است.[۹]

  • احکام طلاق و عدّه: درباره عده طلاق قبل از هم‌بسترشدن آمده است: ﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که با زنان با ایمان ازدواج کردید و قبل از همبستر شدن طلاق دادید، عدّه‌ای برای شما بر آنها نیست که بخواهید حساب آن را نگاه دارید؛ آنها را با هدیه مناسبی بهره‌مند سازید و بطرز شایسته‌ای رهایشان کنید(احزاب:۴۹)
  • زنان پیامبر(ص): خداوند متعال زنان رسول خدا(ص) را متفاوت با دیگر زنان می‌داند و این یعنی اطرافیان بزرگان دین و حاکم اسلامی بایستی بیشتر از بقیه مراقب رفتارها و خواسته‌های مادی خود باشند، لذا فرمود: ﴿ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود؛ و این برای خدا آسان است. و هر کس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم ساخت، و روزی پرارزشی برای او آماده کرده‌ایم. ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از آنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید!(احزاب:۳۰ ۳۲)
  • آیه حجاب: درباره پوشش و حجاب زنان در این سوره آمده است:﴿ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب‌ها [چادر یا روسری‌های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ خداوند همواره آمرزنده رحیم است.(احزاب:۵۹)


منابع

  1. لسانی فشارکی، محمدعلی، «احزاب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
  2. لسانی فشارکی، محمدعلی، «احزاب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
  3. لسانی فشارکی، محمدعلی، «احزاب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
  4. ابوعلی الفضل الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات مکتبه المرعشی، ۱۴۰۳ ق، ج۴، ص۳۳۴.
  5. شعرانی، حاج میرزا ابوالحسن، تهران، نشر طوبی، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۳، ج۱، ص۱۷۱.
  6. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ ق، ج۱۶، ص۲۹۱.
  7. لسانی فشارکی، محمدعلی، «احزاب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.
  8. ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج۱۶، ص۵۲۵
  9. لسانی فشارکی، محمدعلی، «احزاب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، ذیل مدخل.