عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع)

سؤال

عدالت را از دیدگاه حضرت علی(ع) تبیین کنید؟

عدالت، محوری‌ترین، بنیادی‌ترین و شامل‌ترین مسئله سیاست و حکومت علوی است. نام مقدس امام علی(ع)، آن چنان با عدالت درآمیخته که نام علی، عدالت را تداعی می‌کند و عدالت، علی را. عدالت، همواره سرمشقی مهم در زندگی علی(ع) بود و او در راه اجرای عدالت و گسترش قسط، شهد شهادت نوشید.

در نظام علوی و در آموزه‌های آن عدالت مجسّم، هیچ مصلحتی بالاتر از مصلحت اقامه عدل نیست. تأمل در کلام علی(ع) جایگاه عدالت را بیش از پیش در اذهان روشن‌تر خواهد کرد.

فردی از حضرت علی(ع) پرسید: أیهما أفضل: العدل او الجود؟ آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی؟ علی(ع) به دو دلیل می‌فرماید عدل از جود بالاتر است، یکی اینکه: «العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها» یعنی عدل امور و جریان‌ها را در مسیر و مجرای طبیعی خود قرار می‌دهد. اما جود جریان‌ها را از مجرای طبیعی خود خارج می‌سازد. دیگر اینکه می‌فرماید: «العدل سائس عام والجود عارض خاص» عدالت قانونی است عام و شامل که همه اجتماع را در بر می‌گیرد، اما جود و بخشش یک حالت استثنائی و غیر کلی است که اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد دیگر جود نیست. علی(ع) آنگاه نتیجه می‌گیرد «فالعدل اشرفهما و افضلهما یعنی پس از میان عدالت وجود، آن که اشرف و افضل است عدالت است.

عدالت دارای شاخه‌های زیادی است اما علی(ع) به عدالت از چه جنبه آن می‌نگریسته است؟ با نگاه به سیره و کلام آن حضرت معلوم می‌شود به جنبه اجتماعی عدالت توجه بیشتری داشته است. از یک طرف از سخنان علی(ع) و از طرف دیگر از عمل ایشان مخصوصا از طرز رفتاری که در دوره زعامت و حکومت خود داشت، معلوم می‌شود که عدالت به صورت یک فلسفه اجتماعی اسلامی مورد توجه او بوده و آن را ناموس بزرگ اسلام تلقی می‌کرده و از هر چیزی بالاتر می‌دانسته است؛ بنابراین ما نیز به بررسی یک از شاخه‌های عدالت ـ یعنی عدالت اجتماعی ـ تنها در کلام (نه سیره) آن حضرت می‌پردازیم.

اثرات عدالت اجتماعی از نگاه امیر المومنین

همان‌طور که ظلم و بی عدالتی در جامعه به خصوص از سوی حکام دارای اثرات و عواقب بدی است و بنا به فرمایش حضرت علی(ع) مهم‌ترین عامل براندازی حکومت‌ها و زوال دولت‌ها بی عدالتی است. رعایت عدالت هم به نوبه خود برای دولت و مردم دارای اثراتی است. مهم‌ترین اثر آن برای دولت‌ها این است که سبب ماندگاری و محبوبیت دولت‌ها می‌شود. هم چنین می‌توان اثرات و فواید زیر را برای اجتماع در نظر گرفت:

۱. پیشرفت و گسترش جامعه در امور مادی و معنوی. امیر المومنین علی(ع) در همین زمینه می‌فرمایند: فی العدل سعه و من ضاق علیه فالجور أضیق. در به کار بستن عدل وسعت و گشایشی (در امور مادی و معنوی) است (که در هیچ زمینه دیگری چنین گشایشی یافت نمی‌شود) عدل بر هر کسی تنگ گیرد البته جور و ستم بر وی تنگ‌تر خواهد گرفت.

۲. عدالت عامل پیشگیری از فساد اخلاقی و ناراحتی‌های روحی. امیر المومنین علی(ع) در خطبه ای که در صفین ایراد فرمود به این مطلب چنین اشاره فرمود: پس وقتی رعیت حق والی را ادا کرد و والی حق او را ادا نمود، حق در میان آنها عزت می‌یابد و راه‌های دین بر پا می‌گردد و نشانه‌های عدل اعتدال می‌یابد، پس زمانه به آن (یعنی عدل) آباد می‌گردد و به بقای دولت امید می‌رود و مطامع دشمنان به نومیدی می‌گراید. اما اگر رعیت بر ولیّ خود غلبه کند یا والی بر رعیت ستم روا دارد اختلاف کلمه روی می‌دهد و نشانه‌های ستم و ظلم آشکار گردد و دغلبازی در دین بسیار شود و احکام دین معطل ماند و فساد و منکر میان مردم بسیار گردد پس آنجا ابرار خوار گردند و اشرار عزیز و وظایفی که خدا برای مردم مقرر فرموده است در نظر شان بزرگ و دشوار آید.

۳. عدالت عامل وحدت و اتحاد مردم با یکدیگر. امام علی(ع) فرمود: العدل قوام البریه. عدل اساس پایداری و اتحاد مردم است.

۴. عدالت عامل گسترش محبت و علائق اجتماعی. امام علی(ع) در بیان رابطه عدل و محبت در کلام خود چنین می‌فرمایند: بهترین چیزی که حکمرانان را خشنود می‌سازد به پا داشتن عدل در شهرها و آشکار ساختن محبت رعیت است البته محبت رعیت هنگامی آشکار می‌گردد که سینه‌های آنان (از عقده‌ها و حقارت‌هایی که ناشی از بی عدالتی است) سالم باشد؛ و نصیحت آنان هنگامی صحیح است که حکمرانان را نگهداری کنند و حکومتشان را سنگین نشمارند (یعنی از آنها به سبب عدالتشان راضی باشند).

رعایت انصاف نسبت به بندگان خدا

علی(ع) در فرمان خود به مالک اشتر چنین فرمود: نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود، و از جانب افراد خاص خاندانت، و از جانب رعایائی که به آنها علاقمندی، انصاف به خرج ده! که اگر چنین نکنی، ستم نموده‌ای! و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگان، دشمن او خواهد بود، و کسی که خداوند دشمن او باشد دلیلش را باطل می‌سازد و با او به جنگ می‌پردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند؛ و بدان، هیچ چیز در تغییر نعمت‌های خدا و تعجیل انتقام و کیفرش، از اصرار بر ستم سریع تر و زودرس تر نیست، چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را می‌شنود و در کمین ستمگران است.

ظلم نکردن نسبت به مردم

امام علی(ع) به استاندار فارس فرمود:

عدالت را پیشه خود نما و از تعدی و ظلم به مردم، دوری گزین، زیرا که تجاوز و تعدی، سبب فرار و دوری مردم از تو خواهد شد و ظلم و ستم سبب قیام مردم و توسل آنها به شمشیر علیه تو می‌شود.

توجه به نیازمندان

در این رابطه امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرمایند:

خداوند سبحان غذا ونیاز حاجتمندان را در اموال ثروتمندان معین کرده، پس هیچ فقیری نیست مگر آنکه ثروتمندی از آن استفاده نموده باشد، و خداوند متعال در این باره از آنها خواهد پرسید.

آن حضرت در فرمان خود به مالک اشتر نیز چنین می‌فرماید:

الله الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم من المساکین و المحتاجین و اهل البؤسی و الزمنی.

خدا را! خدا را! در مورد طبقه پایین، آنها که راه چاره ندارند، یعنی مستمندان و نیازمندان و تهیدستان و از کار افتادگان.

برابری فرصت‌ها

حضرت علی(ع) در این باره موضع‌گیری سرسختانه نموده، و به مجرّد اینکه به خلافت دست یافت، عنوان نمود تمام امتیازات سیاسی و اقتصادی که به نزدیکان و دوستان و فامیل خلیفه سابق به ناحق داده شده است را از آنها خواهد گرفت، و در این باره فرمود:

به خدا سوگند! آنچه بیهوده از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده، اگر بیابم، به صاحبش بازمی‌گردانم، گرچه زنانی را به آن کابین بسته یا کنیزانی را با آن خریده باشند، زیرا عدالت گشایش می‌آورد، و آن کس که عدالت بر اوگران آید، تحمل ظلم و ستم بر او گران‌تر خواهد بود.

۵. اجرای قانون برای همه (تساوی همه در برابر قانون)

در حکومت نا عادلانه قانون به اجراء در نیاید مگر برای مستضعفین، اما صاحبان مقام و ثروت، در مقابل قانون مصونیت داشته باشند.

امام علی(ع)، با این شیوه از ظلم و ستم قاطعانه و سرسختانه، مبارزه نمود. چنان‌که در این باره فرموده است:

ستم دیدگانی که در نظرها ذلیل و پست هستند، از نظر من عزیز و محترمند، تا حقشان را بگیرم، و نیرومندان ستمگر در نظر من حقیر و پستند، تا حق دیگران را از آنها بستانم.

رعایت حقوق دیگران به خصوص افراد مظلوم

امام(ع) می‌فرمایند: «ستم بر ناتوان، بدترین ستم است».

و نیز می‌فرماید: «بدا به حال آن که فقرا و مساکین، خصم او باشند».

آنچه لازم است در پایان این مقاله تذکر داده شود، لزوم الگو قرار دادن حضرت علی(ع) در تمام شئون و عرصه‌های زندگی، خصوصا عدالت خواهی و عدالت جویی است. همه ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که تنها در سایه عدالت و عنایت است که می‌توان رشد و بالندگی را در جامعه انتظار داشت، هر چند رسیدن به این مرتبه همتی عالی و عزمی قوی و اراده ای پولادین می‌طلبد که دور از دسترس نیست.

مطالعه بیشتر

• اصول عدالت اجتماعی، محمد محمدی گیلانی، قم، انتشارات جهان آرا.

• اصول عدالت علوی، جمعی از نویسندگان، تهران مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۸۰ش.