عقل در قرآن

سؤال

آیا عقل در قرآن به همان معنای عقل در علم فلسفه است؟

درگاه‌ها

1. عقل در لغت: عقل در معنای لغوی همان حبس و امساك و عقال كردن است وقتی در مورد انسان به كار می‏رود به معنای كسی است كه هوای نفس خویش را حبس و عقال كرده است و زبان خود را در كنترل دارد. هم چنین عقل در لغت به معنای علمی‏است كه توسط قوه ی عقل به دست می‏آید، یعنی مدركات قوه ی عاقله. معنای دیگر آن كاری است كه قوه ی نفس انجام می‏دهد، یعنی ادراك، هم چنین در معنای عملی كه مقدمه ی انجام خیرات و اجتناب از بدی ها است به كار رفته است1 2. عقل در اصطلاح حكیمان و متكلمان عقل در نزد فلاسفه و حكیمان معانی مختلفی دارد از جمله: عقل غریزی كه فصل متمیز انسان است یعنی وسیله كسب علوم، عقل نظری یعنی قوای ادراكی، عقل نظری انسان كه چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملكه، عقل بالفعل، و عقل مستفاد. كار كردهای عقل نظری عبارتند از استدلال و استنباط، تعریف و تحدید، ادراك كلیات اعم از تصورات و تصدیقات كلی، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق كبری بر صغری و تقسیم و تحلیل عقل عملی: قوه ای از قوای نفس آدمی‏كه بایدها و حقایقی كه مربوط به افعال آدمی‏است درك می‏كند2 عقل در اصطلاح متكلمان نیز معنای مختلفی دارد و از جمله عقل به معنای مشهورات، عقل به معنای قضایای یقینی، عقل جوهری، عقل به معنای تكیه ی معلومات و معارف، عقل هدف ساز و ...3 3. عقل در قرآن و روایات عقل در قرآن و روایات به كار رفته است و نسبت به آن سفارش شده است بی شك معنای لغوی عقل كه حبس و ضبط نفس است، در اكثر موارد قرآن و روایی مورد توجه قرار گرفته است. و امّا در زمینه ی معانی اصطلاحی عقل صاحب نظران اختلاف دارند. 1. صدرالمتالهین معانی عقل نظری و عقل عملی و عقل جوهری را در روایات به عقل نسبت می‏دهد.4 2. غزالی: عقل را در قرآن به معنای عقل عاقبت اندیش می‏داند5 ولی آ نچه می‏توان گفت این است كه از عقل قرآنی عقول اربعه فلسفی و عقل نظری را نمی‏توان استنباط كرد، چون در زمان نزول قرآن این اصطلاحات نبوده بلكه چند معنی از عقل قرآنی می‏توان استفاده كرد: 1. عقل به معنای قوه ای كه خداوند عنایت نموده برای درك علوم، كه اگر كسی از آن برخوردار نباشد نمی‏تواند علوم را درك كند 2. عقل عاقبت اندیش و هدایتگر6 در نتیجه می‏توان گفت در مواردی عقل قرآنی با فلسفی فرق دارد عقل قرآنی به معنای قدرت درك و عاقبت اندیش است ولی عقل در فلسفه معانی مختلفی دارد از جمله عقل عملی كه همان عقل قرآنی به معنای قوة درك است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. كاوشهای عقل نظری، مهدی حائری. 2. تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ذبیح الله صفا. 3. كلام جدید، عبدالحسین خسرو پناه، ص 62-85.

حضرت علی علیه السّلام می‏فرماید: همین منزلت برای عقلت بس كه راههای گمراهی را از راه سعادت برایت واضح می‏سازد. نهج البلاغه، حكمت 422.

پی نوشت ها: 1 . ر.ك: حسن مصطفوی، التحقیق فی كلمات القرآن ج 1، ص 196، لسان العرب، ج 9، ص 326: مجمع البحرین، ج 5، ص 426؛ كلام جدید، عبدالحسین خسروپناه مركز تحقیقات حوزه، ص 64. 2 . ر.ك: كلام جدید، همان، ص 62؛ شرح اصول كافی ج 1 مقدمه، 30، - 34 و ص 223 و 228. 3 . كلام جدید، همان ص 62-63، مهدی حائری، كاوش های عقل نظری، تهران امیركبیر، 1360، ص 240. 4 . شرح اصول كافی، ج 1، ص 225. 5 . احیاء العلوم غزالی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج 1، ص 102. 6 . المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، دفتر نشر الكتاب، دوم، 1404، ص 341- 342.

منابع

• کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• عاملی، شیخ حر (۱۴۰۹). وسائل الشیعه. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
• مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (۱۴۰۳). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
• ابن طاووس، علی بن موسی (۱۳۷۶). الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
• پاینده، ابوالقاسم (۱۳۸۲). نهج الفصاحة. تهران: دنیای دانش.
• مظفر، محمدرضا (۱۳۸۷). اصول الفقه. به کوشش عباسعلی زارعی سبزواری. قم: بوستان کتاب.
• ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی (۱۳۹۶). فضائل الأشهر الثلاثة. به کوشش غلامرضا عرفانیان یزدی. قم: مکتبة الداوری.
• طوسی، محمد بن حسن (۱۳۶۵). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۳). والاترین بندگان. به کوشش ابوالقاسم علیان نژادی. قم: نسل جوان.
• محمود امیریان (۱۴۰۳). «در بند بودن شیطان در ماه مبارک رمضان». pasokh.org. دریافت‌شده در ۴ اسفند ۱۴۰۳.