حقوق مجرم و زندانی

سؤال

با توجه به این که در حقوق اسلامی و قانون مجازات اسلامی تنبیه و مجازات مجرمین بیان شده است آیا به حقوق آنها نیز توجهی شده است یا خیر؟

درگاه‌ها

اسلام و قوانین جمهوری اسلامی ایران، با اینکه مجرم را مستحق مجازات می‌داند اما بر حفظ حقوق دیگر این افراد تأکید کرده است. در قوانین داخلی در مورد وضعیت و فضای زندان به خوبی تأکید شده است که باید فضایی بهداشتی و تمیز و به دور از تکلف و سختی داشته باشد. زندانی باید از درمان و پزشک برخوردار باشد. حق تغزیه مناسب، حق برخورداری از فضای باز، استفاده از وسایل ارتباط جمعی و… همه در قوانین داخلی تصریح شده است.

در کنار حقوق مادی زندانیان، به حقوق معنوی آنها هم تصریح شده است. داشتن وکیل، ملاقات و ارتباط با افراد، و حق منع شکنجه، از حقوق معنوی مجرم و زندانی است.

روایات زیادی درباره حق زندانی آمده است که سفارش می‌کند آنها را در جایی مناسب سکنا دهند و رفتاری مناسب شود و از غذایی که خودشان می‌خورند به آنها دهند.

حقوق زندانیان در قانون مجازات اسلامی

رعایت حقوق زندانیان و توجه به این حقوق دیر زمانی است که اندیشه‌های انسانی را به خود معطوف داشته است و سعی شده است که در کنار تنبیه و مجازات زندانیان به حقوق آنها نیز توجه شود. در ایران نیز در قوانین قبل از جمهوری اسلامی در قانون مجازات عمومی و قوانین دیگر مواردی بیان شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و صرف نظر از قواعد و کنوانسیون‌های بین‌المللی که دولت ایران عضو آن است، قوانین و آئین‌نامه‌های چندی در مورد زندانیان، حقوق آنان و به ویژه اصلاح و تربیت به تصویب رسید. از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصول ۳۲–۳۹ و در قانون مجازات اسلامی در مواد ۵۷۰، ۵۷۲، ۵۷۳، ۵۷۴، ۵۷۸ و … و قانون تبدیل شورای سرپرستی زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور به سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوّب ۱۷/۱۱/۱۳۶۴ که ریشه‌های حقوق زندانیان در این قانون را به ویژه در مواد ۲ و ۹ این قانون باید جستجو کرد، اما حقوق زندانیان را می‌توان در دو قسمت جداگانه تحت عنوان حقوق مادی و حقوق معنوی بررسی کرد.

حقوق مادی

رعایت حقوق مادی لازمه ادامه حیات و زندگی مناسب مجرم است:

حق اسکان متناسب، بهداشت و درمان

از نظر شرع اسلام، اولاً: محل اسکان زندانی باید محلی متناسب با وضعیت جسمی، روانی و سنی فرد باشد. ثانیاً: اماکن مورد نیاز جهت امور تربیتی و اصلاحی نیز باید متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی و مذهبی و … جامعه در نظر گرفته شود. حبس شرعی این نیست که شخص را در مکانی تنگ و محدود جای دهند. در آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌های جمهوری اسلامی ایران نیز به این حق توجه شده است؛ در ماده ۶۶ این آئین‌نامه آمده است: «در صورت امکان به هر زندانی یک اتاق با وسائل لازم داده می‌شود، هرگاه زندانیان به‌طور دسته جمعی نگهداری شوند، باید منتهای کوشش و دقت را در انتخاب افراد یک گروه از حیث تناسب سن و … اعمال کرد». نیز در ماده ۹۶ آمده است: «وضع اماکن زندان عموماً و آسایشگاه زندانیان خصوصاً باید مطابق با اصول بهداشتی باشد». و در ماده ۱۰۱ ذکر شده است: «کلیه اماکن زندان باید حداقل ماهی یکبار ضد عفونی شود.»

در مورد حق درمان زندانی نیز در مواد ۱۰۷، ۹۸ «بهداری زندان مکلّف است حداقل ماهی یکبار نسبت به تست پزشکی کلیه زندانیان اقدام کند».

حق رفاه (تغذیه و غذای مصرفی زندانیان و …)

در کتاب ولایة الفقیه آمده است که بر امام است که به نیازهای زندانی از نظر غذا، دوا، هوای آزاد، لباس زمستانی و سایر امکانات برسد. پیامبر اکرم(ص) نیز زندانیان را در خانه‌های معمولی که سایر مردم در آن سکونت داشتند جای می‌داد و از نظر نور و وسعت کمبودی نداشت.

در آئین‌نامه سازمان زندان‌ها در ماده ۸۸ آمده است: «برنامه غذایی زندانیان به تناسب فصول به وسیله مدیر کل هر استان تصویب و به زندان‌ها ابلاغ می‌گردد. ادارات مالی و تدارکاتی و انبارهای زندان بر طبق برنامه تنظیمی نسبت به تأمین اعتبار و تهیه و تحویل مواد اولیه و دقت در مرغوبیت نوع آن اقدام می‌نمایند». در ماده ۸۹ نیز می‌گوید: «غذای روزانه در ۳ وعده به ترتیب زیر به زندانیان داده می‌شود: صبحانه، نهار، شام و اغذیه لازم که دارای کالری و ویتامین‌های کافی باشد.»

حق استفاده از وسائل ارتباط جمعی

ماده ۱۵۱ و ۱۵۳ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها به این مورد اشاره کرده و می‌گوید: «زندانیان می‌توانند از اخبار کشور از طریق وسائل ارتباط جمعی مجاز در داخل زندان مانند رادیو، تلویزیون و حداقل یک روزنامه کثیرالانتشار اطلاع حاصل نمایند». یا «زندانیان می‌توانند در ساعات فراغت خود با رعایت نظم و ترتیب طبق برنامه تنظیمی از برنامه‌های رادیو و تلویزیون استفاده نمایند».

حق فعالیت‌های ورزشی

در هر زندان در صورت امکان وسایل و امکانات ورزشی و تربیتی بدنی از قبیل تأمین کادر مربیان ورزشی، تدارک سالن سرپوشیده، زمینی و وسایل لازم برای ورزش‌های فردی و گروهی فراهم می‌گردد. مواد ۱۴۶، ۱۴۷ و ۱۴۸ آئین‌نامه به این حق می‌پردازند.

حق اشتغال، بیمه و …

از دیگر حقوقی که برای زندانیان در نظر گرفته شده است، حق اشتغال و بیمه درمانی آنهاست که آئین‌نامه در مواد ۱۱۸، ۱۲۱، ۱۱۳ و ۱۲۷ به آن اشاره کرده است.

حقوق معنوی

حقوق معنوی با کرامت بشری زندانی به عنوان یک انسان ارتباطی مستقیم دارد. در این زمینه می‌توان به حق ملاقات و مرخصی زندانی اشاره کرد. از حضرت علی(ع) روایت شده است که ملاقات برای زندانی محفوظ است و حاکم نمی‌تواند بدون عذر مانع از ملاقات با وی شود. مگر اینکه چیزی به او یاد دهند که ضرر جامعه اسلامی باشد.

از جمله حقوق مهمی که یک متهم و مجرم باید از آن برخوردار باشد و در قوانین نیز بدان اشاره شده است، حق داشتن وکیل است که در جریان دادرسی متهم می‌تواند از وکیل استفاده کند که از او دفاع کند.

ماده ۱۷۴ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندانی‌ها می‌گوید: کلیه زندانیان اعم از متهم و محکوم تحت نظارت کامل و طبق مقررات این آئین‌نامه مجاز به داشتن ارتباط با بستگان و آشنایان خود می‌باشند و این ارتباط به وسیله ملاقات و مکاتبات انجام می‌پذیرد. از دیگر موادی که به این حق اشاره نموده است، مواد ۱۷۶، ۱۷۷، ۱۷۸، ۱۷۹، ۱۶۱، ۱۸۰، ۱۸۳، ۱۸۴، ۱۹۱، ۱۹۳، ۲۰۶ و … اشاره نمود.

حق منع شکنجه متهم

از دیگر حقوق متهمین عبارت است از حق منع شکنجه، در این مورد می‌توان گفت:

حساب حد و کیفر و مجازات شرعی از حساب شکنجه و تعذیب‌های روحی و روانی که به ناحق افراد متهم متحمل آن می‌شوند، جداست. ظاهر ادله و فتاوا نیز این است که گرفتن اقرار و اعتراف از متهم به وسیله زندانی کردن، زدن، شکنجه، تهدید و … جایز و نافذ نیست. البته این حق موردی را که متهم هنوز بازداشت نشده است را نیز در بر می‌گیرد و شخص متهم در حین دستگیری از حقوق انسانی و شهروندی برخوردار بوده و مأمورین حق ضرب و جرح او را ندارند.

از همین روی اصل ۳۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: «هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار یا کسب اطلاع ممنوع است، اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت و اقرار و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار است. متخلّف از این اصل طبق قاون مجازات می‌شود». ماده ۵۷۰ به بعد قانون مجازات اسلامی نیز مجازات تخلّف از این اصل را بیان می‌کند.

مطالعه بیشتر

1. حقوق زندانیان، علی شمس.
2. زندان در اسلام، احمد صادقی اردستانی.
3. زندان از دیدگاه اسلام، محمد سپهری.
4. حقوق زندانی و موارد زندان در اسلام، نجم الدین طبسی.
5. حقوق الانسان فی السّجون، غنّام محمّد غنّام.