شاه ولی‌الله دهلوی

سؤال

در مورد تاریخچه جنبش شاه ولی‌الله در هند و هر چه که در رابطه با آنان است توضیح دهید؟

زندگی‌نامه

ابوالفیاض قطب الدین احمد بن عبدالرحیم معروف به شاه ولی الله، محدث دهلوی، دانشمند مسلمان، قرآن شناس، حدیث پژوه، فقه پژوه و متکلم و اسلام شناس و احیاگر عرفانی مشرب بزرگ اندیشه دینی در قرن دوازدهم هجری (هجدهم میلادی) در شبه قاره هند.

تجدید حیات فکری مسلمانان هند در قرن ده و یازده هجری به وسیله دو نفر صورت گرفته است که اثرات آن هنوز بر فِرَق موجود و مورد بحث نمایان است. یکی از آنان شیخ احمد سر هندی (۹۷۱–۱۰۳۴ق) مؤسس طریقه مجدّدیه یا احمدیه در سلسله نقش بندی است. فرد دوّم شاه ولی‌الله دهلوی می‌باشد

وی دارای آثار عدیده در حدود یکصد اثر به دو زبان فارسی و عربی است. که از آن میان سی و پنج اثر چاپ شده است. معروف است که در هفت سالگی قرآن کریم را حفظ کرد. در پانزده سالگی به توصیه پدر به طریقت صوفیانه نقشبندیه وارد شد.

او اثر گرانسنگ علمی اجتماعی خود حجة الله البالغه را به عربی نوشت. در این کتاب صلای احیاگری و بازگشت به خلوص اولیه فرهنگ و علوم اسلامی با تأکید بر قرآن و حدیث و نیز چاره اندیشی های اجتماعی برای حل معضلات مسلمانان درداده است.

نهضت فرهنگی و اجتماعی سیاسی‌ای که او و فرزندان و شاگردانش به بار آوردند «نهضت ولی الله» نام گرفت. پس از تأسیس پاکستان و استقلال آن، شاه ولی الله به صورت قهرمان ملی و متفکر سیاسی تلقی شد.

امروزه دیوبندیه خود را ملهم از آرا و آثار او می دانند.

او در ۱۱۱۴ق، ۱۷۰۳م متولد شد. سلسله نسب وی به عمربن خطاب منتهی مشود. پس از مرگ او، بر اساس تغیرات بنیادی جامعه اسلامی که توسط او انجام شد، جنبش نیرومندی آغاز گردید که به قیادت شاه اسماعیل شهید و سید احمد شهید، به منظور آزادی مسلمانان از چنگ امپریالیسم غربی صورت گرفت. این نهضت اگرچه شکست خورد اما اثر خود را به تدریج بر تاریخ و فکر مسلمانان باقی گذاشت تا اینکه در قرن بیستم میلادی، به رشد نهضت اسلامی در دل مبارزات استقلال طلبانه ی هند انجامید و در شکل سیاسی خود، به تأسیس کشور پاکستان منجر گردید.

او را پیشاهنگ نهضت احیای دین در جهان اسلام، طی چند قرن اخیر دانسته اند. شاه ولی الله را نخستین کسی می دانند که در آغاز انحطاط مسلمانان هند، در اندیشه اصلاح افتاد.

شاه ولی الله به مفهوم امت اسلامی که فارغ از مرزهای قومی سیاسی جغرافیایی و... است توجه خاصی داشت.

شاه ولی الله دارای رویکردی انتقادی و در عین حال اصلاحی نسبت به تصوف بود. رویکرد وی در اصلاح تصوف دارای مولفه های صوفیانه دینی معرفتی یا کلامی فقهی سیاسی و اجتماعی بود.

او در مکتب نقشبندیه پرورش یافت و اهمیت این مکتب به سبب رویکرد انتقادی آن به تصوف است. شاه ولی الله از رهبران این مکتب بود.

نگرش انتقادی شاه ولی الله به تصوف موجب ایجاد نهضتی بزرگ شد و پیروان فراوانی یافت.

تاثیر دیدگاه انتقادی شاه ولی الله نسبت به تصوف بر متفکران اسلامی تا عصر حاضر قابل مشاهده است. ابوالاعلی مودودی بنیانگذار جماعت اسلامی هند، سید احمد شهید موسس نهضت طریقه محمدیه از کسانی هستند که تحت تأثیر شاه ولی الله هستند.

آثار

از کتب وی می‌توان به کتاب الانصاف فی بیان سبب الاختلاف ـ رساله‌ای کوچک در بیان اسباب اختلاف فقهای قرون گذشته و صدر نخستین اشاره کرد.

مهم‌ترین کتاب وی حجه الله البالغه است که یک دوره فقه استدلالی با رویکرد عقلی است. در این کتاب با توجه بسیار به حدیث به شرح مسائل فقهی پرداخته و گاه به مباحثی هم چون اذکار و اخلاق نیز می‌پردازد.

الفوز الکبیر فی اصول التفسیر: رساله ای کم حجم و پرمغز درباره اصول و مبانی تفسیر قرآن است. ترجمه عربی این کتاب در جهان اسلام مشهور است.

ترجمه قرآن

فتح الرحمن فی ترجمه القرآن.

فتح الرحمٰن شاه ولی‌الله دهلوی (د ۱۱۷۶ق)، با چاپهای متعدد در هند و پاکستان؛ چاپ این ترجمه در عربستان سعودی (مدینه، مجمع ملک فهد، ۱۴۱۷ق) جالب توجه است. ترجمۀ غالباً لفظ به لفظ، فارسیِ گاه ناهنجار، ترکیبات بیشتر عربی، واژگان گاه عامیانه که بازتاب زبان فارسی مردم هند و پاکستان در قرن ۱۳ق است، از ارزش فنی کتاب نکاسته است؛ چندان که برخی از محققان ایرانی آن را در شمار بهترین ترجمه‌ها نهاده‌اند. سنت ترجمۀ قرآن در شبه قاره، حدود دو قرن پیش از آن، با ترجمۀ مخدوم لطف‌الله بن مخدوم (معروف به مخدوم نوح، د ۹۹۸ق) آغاز شده بود (نک‌ : امیرالدین مهر، ۱۳۹-۱۴۴). اما ترجمۀ دهلوی بی‌گمان دقیق‌ترین و عالمانه‌ترین ترجمه در شبه قاره به شمار می‌آید.

ساختار جملات در این کتاب، کاملاً به ساختار ترجمه‌های کهن شبیه است، هرچند که مترجم گاه کوشیده است افعال، به خصوص فعلهای ربط را در جایهای مناسب و دستوری به کار برد، اما پیروی از ریخت نحوی قرآن، اساس کار بوده است. در حوزۀ معنایی و واژگانی، ترجمۀ دهلوی از استقلال خاصی برخوردار است. مقایسۀ این کار با ترجمه‌های کهن‌تر، به خصوص مواهب که انتظار می‌رود پایۀ کار دهلوی باشد، نشان می‌دهد که وی از دانش گستردۀ خود در کار ترجمه بهره گرفته، و کوشیده است از تأثیر دیگران در امان بماند.

عقاید

شاه ولی‌الله در مسئله شرک و شفاعت هم چون محمد بن عبدالوهاب، توسل به پیامبران و اولیاءالله را جایز ندانسته و به صورت مجتهدی تمام عیار، اجتهاد را در تمام ازمنه جایز می‌داند.

وی قائل است در تمام مسائل مربوط به اعتقادات یا اعمال عبادی می‌توان از احکام هر یک از چهار مکتب اصلی فقهی (مالکی، حنفی، حنبلی، شافعی) تبعیت کرد و تقلید از یک مذهب لازم نیست او همچون حدیث گرایان دیگر، قائل به خلافت جهانی برای قریش بود.

شاه ولی‌الله اگر چه به وحدت مسلمانان می‌اندیشید، ولی نسبت به شیعیان سخت‌گیر است و کتاب ضدّ شیعی شیخ احمد سر هندی را به عربی ترجمه کرد و خود کتابی به نام «ازاله الخفاء» بر ضد شیعه نوشت. وی امامیّه، اسماعیلیه و معتزلی را خارج از اسلام می‌دانست.

از نکاتی که در زندگی شاه ولی‌الله جالب توجه است این است که وی در مقابل حاکمیت استعمار و بیگانه اقدامی نکرد و بیشتر همّ خود را صرف مبارزه با هندوها و سبک‌ها نمود. شاید دلیل این اقدام وی عدم دخالت کمپانی هند شرقی به حوزه شریعت اسلامی در دعاوی بود که هنوز بر اساس اسلام در دادگستری‌ها حکم صادر می‌شد. به هر حال او سرچشمه بسیاری از حرکت‌های بنیادگرا، اهل حدیث، نوگرا و اصلاحی و در عین حال مخالف سرسخت شیعه در هند بود.

شاه ولی‌الله یک جنبش اصلاح گرایانه دینی را در بین اهل تسنن هند آغاز نمود که بعضی از مدارس نو بنیاد هند و برخی از کشورهای مجاور مثل پاکستان، افغانستان به پیروی از او راه او را ادامه دادند.

بعد از شاه ولی‌الله از افراد مؤثر در حیات فکری مسلمانان هند، شاه عبدالعزیز دهلوی (۱۱۵۹–۱۲۳۹ق) فرزند شاه ولی‌الله ملقب به سراج الهند است. او هم چون پدرش با نوشتن کتاب تحفه اثنی عشریه به اختلافات شیعه و سنّی دامن زد که میرحامد حسین عبقات الانوار را در ردّ آن نوشته است.

نقشبندیه

...

دیوبندیه

...

تیتر

از شخصیتهای برجستۀ‌ نقشبندیه، شاه ولی‌الله‌دهلوی (د۱۱۷۶ق) است.

یكی‌ دیگر از اشخاص‌ مهم‌ نقشبندی‌، شاه‌ولی‌اللّه‌ دهلوی‌ (متوفی‌ 1176) بود. وی‌ در صدد بود كه‌ میان‌ شریعت‌ و تصوف‌ سازگاری‌ ایجاد كند. او در نامه‌هایش‌، مقامات‌ حكومتی‌ را به‌ اصلاحات‌ مالی‌ و سیاسی‌ سفارش‌ می‌كرد. مدرسه‌ای‌ كه‌ او تأسیس‌ نمود، مركز نهضت‌ احیای‌ تفكر دینی‌ شناخته‌ می‌شد و محققان‌ از جاهای‌ گوناگون‌ هند به‌ آنجا می‌رفتند.به‌ طور كلی‌ نقشبندیه‌ در هند می‌كوشیدند كه‌ مسلمانان‌ را از تأثیرات‌ آیین‌ هندو دور نگه‌ دارند.

شاه‌ولی‌اللّه‌ دهلوی‌ نیز با آنكه‌ تشیع‌ را قاطعانه‌ رد كرده‌، در ملفوظاتش‌ برای‌ حضرت‌ علی‌ و اهل‌بیت‌ علیهم‌السلام‌، بخصوص‌ امام‌ جعفرصادق‌ علیه‌السلام‌، مقام‌ و عظمت‌ بسیار قائل‌ شده‌ است‌.

تیتر

شاه ولي‌الله داراي گرايش صوفيانه بود، و براي جلوگيري از فروپاشي جامعه‌ي مسلمانان هند، قيام كرد. اكثر محققان معتقدند شاه ولي‌الله، حنفي‌مذهب بود و انديشه‌ي تصوف را ترويج و تبليغ مي‌كرد. بررسي انديشه‌هاي او حاكي از شباهت دستگاه فكري‌اش با آرا و نظرات محمدبن عبدالوهاب است. شاه ولي‌الله قويا به ضرورت و لزوم احياي نظريه‌ي «خلافت جهاني» باورداشت و به رغم ديدگاه‌هاي صوفيانه‌اش، نسبت به شيعيان موضعي خصمانه اتخاذ كرد.

طالبان، فرزندان روحانياني هستند كه پدرانشان در مدرسه‌ي ديوبند درس خوانده و شيوه و روش ديوبندي را در كشور خود تبليغ نموده‌اند. ديوبند، روستايي در ايالت «اتراپراديش» هندوستان است.

حوزه‌ي علميّه‌ي ديوبند در محرم سال 1283ه··. ق توسط مولانا محمد قاسم نانوتوي داير شد. دكتر قاسم صافي در اين خصوص گفته است: «اهداف بنيان گذاران مدرسه‌ي ديوبند عبارت‌اند از: 1. آزادي وجدان و احياي كلمه‌ي حق؛ 2. سعي در برقراري ارتباط ميان مسلمين در يك نظام مردمي جمهوري؛ 3. حفاظت و اشاعه‌ي مكتب شاه ولي اللّه‌ دهلوي؛ 4. خاتمه‌ي استبداد و خودخواهي در جامعه‌ي هند؛ 5. احياي علوم ديني؛ 6. تربيت صحيح علوم عقليه؛ 7. تربيت علمايي كه با داشتن مهارت در دين از علوم جديد نيز آگاه باشند».

بر اين اساس، طالبان در واقع دست پروردگان مكتب شاه ولي‌اللّه‌ دهلوي به شمار مي‌آيند.

ترجمه شاه ولى اللّه دهلوى ( م 1176 يا 1179 ق ) كه بارها در هند و پاكستان به طبع رسيده است.

نهضت فکری سیاسی (اندیشه اصلاح دینی)

وی در چارچوب اسلام، اندیشه های فلسفی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را منقلب ساخته و ارکان عرفان و فقه اسلامی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. به گفته علامه اقبال، وی اولین مسلمانی بود که لزوم بازاندیشی کل نظام اسلامی را به طوری که از گذشته خود گسسته نشود.

شاه ولی الله دهلوی در صدد بود تا تفکر اسلامی را مانند هر نظام کلامی فلسفی دیگر به صورت منسجم و منطقی عرضه کند.

شاه ولی الله سعی کرد که عرفان اسلامی را از تأثیرهای ناسالم بیگانه مانند نوع بیمارگونه ای از مذهب نوافلاطونی و مذهب ودایی تصفیه کند. او تأکید کرد عرفان اصیل بر خلاف عرفان دروغین، زنذگی فعال را تشویق می کند که متضمن ترقی و نیکبختی در این جهان دیگر است.

او را پیش قراول همه نهضت های اسلامی در هند دانسته اند. مولفه های اساسی اصلاح دینی شاه ولی الله مشتمل بر احیای عنصر اجتهاد، ارائه معیارهایی برای صدق احادیث، و به ویژه تبیین عدم جدایی شریعت و طریقت بود.

شاه ولی الله را پدر تفکر اسلامی در هند متجدد دانسته اند. گفته اند او راه را برای متفکران مصلحی نظیر سید احمدخان، محمد اقبال، ابوالاعلی مودودی،‌ خورشید احمد و... هموار نمود. نکته حائز اهمیت در اندیشه شاه ولی الله تحرک فکری نوینی است که به اندیشه دینی در متن سلسله های صوفیه داد. وی در پی ارائه روح جدیدی به تفکر اسلامی و آشتی دادن تعارض بین شرع و تصوف بود.

یک ویژگی متمایزکننده شاه ولی الله از سایر صوفیه، توجه وی به اوضاع سیاسی و کوشش برای اصلاح وضعیت سیاست و حکومت مسلمانان است. این خصلت تا حدودی به تعلق وی به فرقه نقشبندیه مربوط است. فرقه نقشبندیه عموما دارای رویکرد انتقادی نسبت به حکومت بودند.

تعالیم شاه ولی الله نهضتی نوین در شبه قاره هند پدید آورد. نهضتی که در آن پیروان تصوف، در عین حال، مجتهدانی بزرگ و جنگ آورانی نستوه بودند. در این خصوص می توان به تأثیر اندیشه های وی در حرکت جهادی سید احمد باریلی، سید اسماعیل شهید و شرکت فعالانه علما در جنبش آزادی خواهای هند اشاره نمود.

مطالعه بیشتر

تاریخ تفکر اسلامی در هند، عزیز احمد، ترجمه نقی لطفی، یاحقی، انتشارات کیهان.

مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، آستان قدس رضوی.