الإرشاد

الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد
اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ مفید
تاریخ نگارش	قرن پنجم
موضوع	تاریخ اهل بیت(ع)
زبان	عربی

سؤال

کتاب الإرشاد از کیست و چه موضوع و محتوایی دارد؟

الإرشاد کتابی است که در آن به زندگی اجتماعی و احوال امامان معصوم(ع) پرداخته شده است. شیخ مفید از عالمان بزرگ شیعه نویسنده این کتاب است. این کتاب از آن جهت که در اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری نوشته شده معتبر و ارزشمند است.

نویسنده

مفید در یازدهم ذی قعده سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ هجری در قریه «سویقه ابن بصری» که از توابع «عکبرا» بود بدنیا آمد، و «عکبرا» در ده فرسنگی شمال بغداد نزدیک شهر دجیل قرار دارد.

فضیلت او در فقه و کلام و روایت وثاقت و علم مشهورتر از آن است که توصیف شود. آنگاه متجاوز از ۱۷۰ کتاب از تألیف او را نام می‌برد. علامه حلی در کتاب خلاصه درباره مفید گوید: او از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنها است هر که پس از او آمده از علم او استفاده کرده است. علامه بحر العلوم در فوائد رجالیه پس از مدح بسیاری از مفید گوید: تمام جهات فضیلت در او جمع شده و ریاست دانشمندان باو منتهی گشت و همگی در علم و فضل و عدالت و وثاقت و جلالتش متفقند، محاسن آن بزرگوار بسیار و مناقبش بیرون از شمار است، مردی بود سریع‌الانتقال، حاضرجواب، کثیر الروایة، خبیر در شعر و اخبار و رجال، و راستگوترین مردم زمان در حدیث، آشناترین آنها در فقه و کلام بوده، هر که پس از او آمده از او استفاده کرده است.

معرفی و محتوا

ابوعبداللّه محمد بن محمد بن نعمان بغدادی، ملقب به شیخ مفید از عالمان برجسته شیعه است که در قرن چهارم ودهه نخست قرن پنجم هجری می‌زیست. شیخ طوسی یکی از شاگردان شیخ مفید، در وصف او می‌گوید: محمد بن محمد بن نعمان مکنی بابی‌عبداللّه، معروف به ابن معلم از متکلمان شیعه است که در دورانش ریاست شیعه به او منتهی شد. او در علم و صناعتِ کلام‌مقدم بر دیگران، و در فقه، سرآمد فقهای زمانه و مردی سریع‌الانتقال، با فطانت و حاضرجواب بود، و نزدیک به‌دویست جلد کتاب کوچک و بزرگ نگاشت. وی در زمان سلطان مقتدر آل‌بویه، عضدالدوله زندگی می‌کرد. و به دلیل وجود گرایش‌های شیعی پادشاهان آل‌بویه‌و شخص عضدالدوله، شیخ مفید و شیعیان از حمایت او و فرمانروایان اطراف بغداد برخوردار بودند.

کتاب الارشاد قدیمی‌ترین کتاب منظم و مفصل در تاریخ زندگی ائمه (ع) است که در آن شیخ مفید تاریخ تولد، شهادت، حوادث دوران زندگی هر امام (علیه السلام)، دلائل امامت و مدت آن، معجزات، کرامات وتعدادی از اخبار آن بزرگواران را ذکر کرده است. این کتاب به صورتی تدوین یافته که وقایع تاریخی در آن با گرایش‌های‌کلامی و اعتقادی همراه است. سعی نویسنده در این کتاب، بیان عقیده خاص شیعیان ذیل حوادث تاریخی است. شیخ مفید در الارشاد شرح حال جداگانه‌ای از زندگی پیامبر… و فاطمه زهرا ننوشته و باب‌ مستقلی در این مورد نگشوده است، ولی سعی کرده حوادث مهم تاریخی صدر اسلام و زندگی پیامبر ص و فاطمه زهرا را در حیات سیاسی، اجتماعی و نظامی و اعتقادی حضرت علی (ع) بگنجاند.

شیخ مفید در مقدمه مختصری که بر این کتاب دارد انگیزه‌اش را از نگارش آن، پاسخ به تقاضای کسی‌ ذکر می‌کند که از او درخواست کرده است کتابی در مورد تاریخ زندگی، حوادث دوران و نام‌های ائمه (ع) بنگارد. گفتنی است نگارش این کتاب در زمانی بود که مباحثه‌ها و مناظره‌های کلامی، فقهی و تاریخی میان‌دو فرقه مهم اسلامی شیعه و سنی به اوج خود رسیده بود و شیخ مفید به عنوان رئیس طایفه امامیه در خط مقدم این‌مباحث حضور داشت. وجود چنین شرایطی می‌توانست انگیزة مهمی برای نگارش کتابی در این زمینه فراهم آورد.

در واقع کتاب الارشاد با انگیزه‌های کلامی و برای اثبات امامت امامان شیعه، به مسائل تاریخی نظر دارد. شیخ مفید نه‌تنها احادیث و اخبار را نقل کرده، بلکه با تفسیر و تحلیل‌های عقلی که ذیل اخبار آورده، بهره‌های کلامی‌فراوانی از نقل حوادث برده است، و این امر سبب شده تا کتاب تاریخی او جنبه کلامی نیز داشته باشد. مورخان بسیاری که بعد از شیخ مفید به نگارش تاریخ زندگانی چهارده معصوم (ع) پرداخته‌اند به گونه‌ای ازروش تاریخ‌نگاری شیخ مفید متأثر بوده‌اند. این امر را به وضوح می‌توان در کتاب‌هایی مانند اءعلام الوری باعلام‌الهدی‌، اثر طبرسی و کشف الغمه‌ اربلی مشاهده کرد.