تنزیه الانبیاء (کتاب)

سؤال

راجع به کتاب تنزیه‌الانبیاء و هدف از تألیف آن توضیح دهید.

این کتاب که نام اصلی و کامل آن عبارت است «از تنزیه الأنبیاء و الأئمه علیهم السلام عن الذنوب و القبایح» توسط ابوالقاسم علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی علم الهدی (۳۵۵ق ـ۴۳۶ق) تألیف شده است. او این کتاب را در پاسخ به درخواست یکی از شاگردان خود نوشته است تا در آن به شبهات فرقه‌های انحرافی اسلام درباره مسئله عصمت پیامبران و امامان از گناه پاسخ بگوید؛ زیرا تشنیع و متهم کردن انبیای الهی به این طریق در آن زمان به اوج رسیده بود. بر طبق نوشته خود سید مرتضی در مقدمه کتاب به دلیل اهمیت این مسئله این کتاب را علی‌رغم مشغله‌های فراوان خود نوشته و آن را به این ترتیب نظم داده است:

۱. اختلاف مذاهب درباره ارتکاب گناه توسط انبیاء و ائمه؛ ۲. ادله مذهب صحیح که عبارت است از عدم ارتکاب؛ ۳. تأویل آیات و روایاتی که مخالفان شیعه، ارتکاب را از آنها گمان کرده‌اند.

او این سه محور را به شرح زیر مرتب کرده است:

الف. تنزیه همه انبیاء از کفر و گناه به‌طور مطلق: که در ذیل این بخش، عصمت انبیایی مثل آدم، نوح، یعقوب، یوسف ایوب، موسی، سلیمان، عیسی و نبی اکرم اسلام صرا مطرح و اثبات کرده است.

ب. تنزیه امامان شیعه از کفر و گناه به‌طور مطلق که به‌طور مشخص درباره عصمت امام علی، امام حسن، امام حسین، امام رضا و امام مهدی(ع) بحث کرده است.

البته در زمان سید مرتضی عده‌ای از متکلمان اهل سنت برای ردّ عصمت ائمه شیعه ـ و بی‌اعتبار دانستن امامت آنها (بر این اساس) به انکار عصمت انبیاء چنگ زده بودند که این کتاب در واقع پاسخی مستدل به آنان به شمار می‌رفت.

آنان برای این منظور به آیات و روایاتی متوسل شده بودند که از معنای ظاهری به معانی دیگری انصراف داشت و باید تأویل می‌شد. سید مرتضی همه آنها را مورد تحلیل و بررسی قرار داد و استدلال‌های اهل سنت را ابطال و ردّ کرد تا عصمت انبیاء و ائمه را اثبات نماید.

وی در ضمن بیان عصمت اهل بیت، به اثبات اصل امامت و شبهات مربوط به هر یک از امامان مزبور نیز پرداخته است، و در ضمن به بیان تأویل‌های مربوط به احادیث وارد شده درباره کارهای به ظاهر غیرقابل قبول معصومین، پرداخته است، همچنین بحثی اجمالی درباره فلسفه غیبت امام عصر(ع) را مطرح کرده که به نوبه خود حائز اهمیت می‌باشد.

سید مرتضی در این کتاب برخی از مطالب را به دو کتاب مهم خود «الشافی» و «المقنع فی الغیبه» ارجاع داده است و البته این کتاب علی‌رغم اینکه در یک حجم اندک تنظیم و تألیف شده، بسیاری از مطالب مهم عقاید شیعه در باب عصمت انبیاء و ائمه مثل ادله عصمت، ابعاد عصمت، اقتضائات عینی عصمت، و تأویل آیات و روایات به ظاهر ناسازگار با عصمت، را دربردارد که سید مرتضی برای اولین بار در یک کتاب با این عنوان گردآورده است. تنها یک کتاب با عنوان «تنزیه الأنبیاء» از ابو الفضل ابن العلاء قشیری از علمای فرقه مالکیه (م۳۴۴ق) قبل از سید مرتضی گزارش شده است که در دست نمی‌باشد.

بسیاری از دانشمندان شیعه این کتاب را به عنوان منبع و اساس عقیده عصمت تلقی نموده و به مطالب آن استناد کرده‌اند و حتی بسیاری از علمای اهل سنت مثل فخر رازی، ثعالبی، نیشابوری و قرطبی در تفاسیر خود به ادله و تأویل‌های سید مرتضی اعتماد کرده‌اند.

معمولاً سید مرتضی به یک اشکال پاسخ‌های متعدد داده که همه پاسخ‌ها در یک سطح و قوت نیستند و در عین حال گاه پاسخ کسانی را نقد کرده که با رأی او موافقند. سید مرتضی درباره روایت‌های ناظر به مسئله عصمت که با نظر وی ناسازگار است می‌گوید که عصمت انبیا پیش از هر چیزی متکی به ادله عقلی است. دلالت عقلی از هر دلالت دیگری قوی تر است و آنچه را با دلیل عقلی ثابت شده است، نمی‌توان با یک امر احتمالی انکار کرد؛ بنابراین هر روایتی را که با ادلّه عقلی ناسازگار باشد، نمی‌پذیریم خلاصه آنکه تنزیه الانبیاء از قدیمی‌ترین کتاب‌های موجود درباره عصمت پیامبران است و در حقیقت پاسخ به شبهات مطرح شده از سوی مخالفان عصمت انبیاء و امامان است.

مطالعه بیشتر

• سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الأنبیاء، تحقیق فارس حسون کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۲ق.

• همان، بیروت، دار الأضواء، چ۲، ۱۴۰۹ق.

• خیرالدین زرکلی، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چ ۸، ۱۹۸۹م، ج۲، ص۶۹؛ ج۴، ص۷۸؛ ج۶، ص۱۸۳؛ ج۷، ص۲۳۲.

• سید محسن امین، مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۲۹۵.

• سید مرتضی علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید مهدی رجایی، قم دارالقرآن الکریم، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۲۲؛ ص۴۱۲؛ ج۳، ص۸۵، ص۱۱۷.

• حر عاملی، الفوائد الطوسیه، تحقیق سید مهدی لاجوردی و محمد درودی، قم، المطبعه العلمیه، ۱۴۰۳ق، ص۲۷۷.

• سید مرتضی علم الهدی المسائل الناصریات، تحقیق مرکز پژوهش و تحقیقات علمی، تهران، رابطه الثقافه و العلاقه الإسلامیه، ۱۴۱۷ق، ص۳۴ و ۴۴۲.

• محمد باقر مجلسی، مرآه العقول فی شرح اخبار الرسول (شرح کتاب الکافی للکلینی)، تحقیق سید هاشم رسولی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چ۲، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۴۰، ج۱۱، ص۲۹۱، ج۲۵، ص۲۷۴.