علم جفر

سؤال

علم جفر چیست؟

درگاه‌ها

علم جَفْر از علوم غریبه شناخته می‌شود و خبرگان این فن اذعان دارند که با ترکیب اعداد و حروف در جدولی خاص و شیوه‌ای منحصر بفرد، به وقایع گذشته و آینده خبر می‌دهند. در مورد نسبت این علم با کتاب جفر و کتاب‌هایی که گفته شده از پیامبر(ص) است و نزد اهل بیت(ع) وجود دارد اختلاف است. برخی این علم اصطلاحی امروز را بی ارتباط با کتاب جفر می‌دانند و بعضی گفته‌اند این علم از کتاب جفر برآمده است.

کتاب جفر

در پاره‌ای روایات وجود کتابی به نام «کتاب جفر» نزد امامان شیعه گزارش شده که محتوای آن ذکر حوادث آینده تا روز قیامت است. افزون بر کتاب جفر، در برخی روایات شیعه بر وجود دو جفر دیگر به نام‌های «جفر ابیض و «جفر احمر» نزد امامان تأکید شده است. مفاد برخی از روایات اهل بیت(ع) حاکی است که این کتاب‌ها و شمشیر پیامبر(ص) میان امامان شیعه دست به دست می‌گشته و اکنون نیز نزد امام زمان(ع) است.

نسخه خطی رساله‌ای درباره جفر از زمان قاجار نگهداری شده در موزه ملک

صفار قمی آغاز جفر را در روایتی منسوب به امام کاظم(ع) این‌گونه آورده است که در روزهای پایانی عمر پیامبر(ص)، همه اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت و تأویل همه آیات و نام اوصیا از خاندان پیامبر و آنچه بر آنها می‌گذرد و نیز توصیه یکایک ایشان و شیعیان‌شان به صبر، بر آن پیامبر(ص) وحی شد و پیامبر به امر خدا آنها را بر امام علی(ع) املا فرمود و علی(ع) نیز این مطالب را بر روی پوست یک جَفْرة (برّه یا بزغاله ماده)، نوشت. در نوشته‌های اهل سنّت، کتاب جفر بیشتر به امام صادق(ع) نسبت داده شده است. ابن‌قتیبه نیز به رافضیان درباره ادعای علم باطنی و وجود کتاب جفر نزد آنان خرده گرفته است. همچنین بشربن معتمر هلالی، رئیس معتزلیان بغداد، در شعری به رافضیان طعنه زده که جفر آنان را غَرّه ساخته است.

روایات زیادی وجود دارد که می‌گوید جفر و کتاب جفر نزد اهل بیت(ع) است. تشیع اعتقاد دارد دو کتاب «جفر» و «جامعه» حاوی علوم مختلفی است که از طرف خداوند به پیامبر(ص) عطا شده، و از طریق او به ائمه اطهار رسیده است. در روایات متعددی از «جفر» و «جامعه» به عنوان دو منبع علم امام، یاد شده است؛ این روایات حدود ۳۵ مورد است که از طرق مختلفی نقل شده است. طبق روایاتی که در این باب رسیده است محتوای جفر مشتمل بر موارد ذیل است: ۱. جمیع علم انبیا و اولیای الهی. ۲. همه علوم حتی حکم دیه یک زخم کوچک. ۳. در آن «تِبْیانُ کُلِّ شَی» است. ۴. همه کتاب‌های گذشته و تمام اموری که مردم به آن‌ها تا روز قیامت نیاز دارند. ۵. تمام حوادث و رخدادهای آینده امت اسلامی و جهان تا روز قیامت.

خاستگاه

اصطلاح جفر به تدریج برای کتاب‌هایی به‌کار رفت که با حروف و اعداد و رعایت جدول‌های مخصوص، روش پیشگویی و انجام برخی امور خارق عادت را به خواننده تعلیم می‌داد. بسیاری از اهل جفر، جفر منسوب به ائمه(ع) را همین‌گونه می‌دانند و حتی آن را جفر جامع نامیده‌اند؛ ولی برای این مدعا در روایات اهل بیت(ع) هیچ دلیلی نیست. جفر به تدریج به دانش پیش‌بینی حوادث آینده نیز اطلاق گردید. به کسی که جفر می‌دانست، جفری می‌گفتند. بر این اساس، علم جفر با علم حروف و اعداد پیوندی تنگاتنگ پیدا کرد، به گونه‌ای که برخی این علم را همان علم حروف دانسته‌اند.

دربارهٔ چیستی و ریشه‌های این علم، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. تهانوی در کشاف اصطلاحات الفنون، جفر را علمی دانسته است که در آن از حروف به عنوان ساختاری مستقل برای دلالت، بحث می‌شود و از راه این علم می‌توان به حوادث دنیا تا پایان آن پی برد. برخی درباره جفر گفته‌اند که آن علم اجمالی به لوح قضا و قدر است که همه چیز در آنها مستور است. جفر لوح قضا یا همان عقل کل است و جامعه لوح قَدَر یا نفس کل است. بعضی مدعی شده‌اند که امام علی(ع) حروف بیست و هشت‌گانه را به روش بسط اعظم بر پوست بزغاله‌ای نگاشته بود و با شیوه‌ای ویژه از این حروف محتویات لوح قضا و قدر را استخراج می‌کرد. همچنین محمود دهدار شیرازی، از دانشمندان این علم، درباره جفر گفته است که علم حروف و انواع و اقسام بسطها برای نتیجهٔ مطلوب و آن ربط عالم سفلی به عالم علوی است، برای محبت یا بغض یا … و دیگر اقسام آن

جفر، علم غریبه

جَفْر، شاخه‌ای از علوم غریبه که موضوع آن بررسی چگونگیِ تأثیر حروف در جهان هستی است. جفر به نوعی از علوم غریبه گفته می‌شود که از طریق ترکیب حروف و اعداد آن حروف می‌توان به حوادث گذشته و آینده علم پیدا کرد. بنابر تصریح برخی، فراگیری علم جفر جایز است؛ اما برخی پیشگویی جزمی و حتمی از طریق جفر و مانند آن را حرام دانسته‌اند.

برخی گفته‌اند علم جفر در اصطلاح امروزی به شاخه‌ای از علوم غریبه اطلاق می‌شود که ادعا شده به وسیله آن می‌توان حوادث دنیا را تا پایان جهان پیش‌بینی کرد؛ بدین گونه که مراتب اعداد و حروف (در قالب جدول تعریف شده) منطبق بر مراتب عالم هستی است و آیینه‌ای است برای نشان دادن حقایق اشیاء؛ به نحوی که اگر شخصی بر خواص و احوال آن حروف اطلاع پیدا کند، احوال موجودات برای او آشکار شده و می‌تواند حوادث آینده را پیش‌بینی کند؛ همچنین می‌تواند از حوادث گذشته هم خبر دهد. فیض کاشانی نیز علم جفر را شاخه‌ای از علم الحروف دانسته است. برخی از علما به نقل از شیخ بهائی گفته‌اند جفر جدولی است که ۲۸ حرف دارد که هر جزئی از آن ۲۸ صفحه دارد و تمام صفحات مشتمل بر ۲۸ سطر است، در هر سطری ۲۸ بیت وجود دارد و تمام بیت‌ها چهار حرف دارند؛ حرف اول به تعداد جزء و حرف دوم به تعداد صفحه‌ها، حرف سوم به تعداد سطرها و حرف چهارم به تعداد بیوت است.

در اینکه آیا میان علم جفر امروزی و جفری که در نزد اهل‌بیت(ع) است ارتباطی وجود دارد، دو دیدگاه مطرح شده است. برخی ارتباط میان آن دو را منکر شده‌اند. اما عده زیادی از علمای شیعه معتقدند که کتاب جفر، کتابی است که در آن اسرار و علوم اهل‌بیت ثبت شده است. و امام علی(ع) حروف تهجی بیست و هشت‌گانه را بر طریق بسط اعظم بر روی پوست گوسفندی نوشتند تا از آن طریق مخصوص و شرایط معین و الفاظ ویژه، آنچه را که در لوح قضا و قدر نوشته شده است، استخراج کند، و این علمی است که ائمه اطهار از همدیگر به ارث می‌برند. بر این اساس می‌توان گفت ریشه علم جفر کنونی از امام علی(ع) است، و به همین خاطر اربابان این علم نیز خود را به امام علی(ع) منسوب می‌کنند. آیت الله گلپایگانی در ارشاد السائل فراگیری علم جفر را جایز دانسته، و اظهار می‌دارد که جفر کامل نزد ائمه است، و آنچه نزد مردم است خطایش از صوابش بیشتر است.

مطالعه بیشتر

• مجموعه علوم علم جفر آیات و روایات اسم اعظم و اشعار شیخ بهایی، محمد عطاری، قم، ۱۳۶۵.
• رساله فی مصطلحات علم الجفر، کمال الدین حسین اخلاطی، قم.
• جواهر الاسرار، محمود دهدار.