قصاص نفس

سؤال

حکم قصاص چیست؟

قصاص کیفری است که مجرم به تناسب جرمش به آن محکوم می‌شود. قصاص از احکام اسلامی است که آیاتی از قرآن و روایات به آن اشاره دارند و به قصاص نفس و قصاص عضو تقسیم می‌شود.

تعریف قصاص

" قصاص" از ماده" قص" (بر وزن سد) به معنى جستجو و پیگيرى از آثار چيزى است و هر امرى كه پشت سر هم آيد عرب آن را" قصه" می‌گويد و از آنجا كه" قصاص" قتلى است كه پشت سر قتل ديگرى قرار می‌گيرد اين واژه در مورد آن به كار رفته است.

آیه قصاص

واژه قصاص در چندجای قرآن امده است اما آیه ۱۷۸ و ۱۷۹ به آیه قصاص مشهور است. از آیه ۱۹۴ بقره و آیه ۴۵ سوره مائده هم در حکم قصاص استفاده می‌کنند.

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىٰ بِالْأُنثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿١٧٨﴾ وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ۱۷۹

ای کسانی که ایمان آورده‏اید، درباره کشتگان، بر شما [حقّ‏] قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن. و هر کس که از جانب برادر [دینی‏]‌اش [یعنی ولی مقتول‏]، چیزی [از حق قصاص‏] به او گذشت شود، [باید از گذشت ولی مقتول‏] به طور پسندیده پیروی کند، و با [رعایت‏] احسان، [خونبها را] به او بپردازد. این [حکم‏] تخفیف و رحمتی از پروردگار شماست پس هر کس، بعد از آن از اندازه درگذرد، وی را عذابی دردناک است. (۱۷۸) و‌ای خردمندان، شما را در قصاص زندگانی است، باشد که به تقوا گرایید.

بقره

﴾

ادله موافقان قصاص

فقها در اثبات حکم قصاص، به قرآن و سنت استناد کرده‌اند. مهم‌ترین آیه قرآن که حکم قصاص از آن آمده است آیه ۱۷۸ و ۱۷۹ سوره بقره است که تصریح دارد به تشریع قصاص. همچنین آیات ۱۹۴ بقره و ۴۵ مائده.

فقها ادعای اجماع در حکم قصاص کرده اند و روایات متواتر در این باره آمده است.

شبهات پیرامون قصاص

برخی می‌گویند آیه تصریح در عفو هم دارد و خداوند بخشش را تخفیف و رحمت خود دانسته است و چطور می‌شود در عفو رحمت باشد و در قصاص حیات! اگر در قصاص حیات باشد همان حیات باید رحمت خداوند باشد نه قصاص نکردن. در همین راستا گفته‌اند در صدر اسلام و میان قبایل عرب، هنگام قصاص زیاده‌روی می‌شد و در برابر یک نفر، ده‌ها یا صدها نفر کشته می‌شدند. از همین جهت حکم قرآن، حکمی سلبی است نه ایجابی. در واقع قرآن توجه‌اش به این است که ده ها نفر کشته نشوند و تنها یک نفر در برابر یک نفر کشته شود؛ نه اینکه حتما و می‌بایست باید کسی کشته شود.

این عده می‌گویند حکم قصاص در صدر اسلام حکمی کارساز بوده است و توانسته خشونت را کنترل کند، اما اصرار بر حق قصاص در این دوران، خلاف مقصود قرآن است که توصیه به عفو دارد و عفو را رحمت خود می‌داند.

فلسفه قصاص

تشریع حکم قصاص به عنوان عقوبت مناسب برای قاتل نفس محرّمه، یکی از مهم‌ترین دلایل عظمت و ارزش حیات از دیدگاه اسلام است. و از یک سو ضامن حیات و امنیت اجتماعی است و از سوی دیگر مایه حیات قاتل است؛ زیرا یادآوری عواقب عمل «قتل به ناحق» تا حد زیادی او را از ارتکاب این عمل بازمی‌دارد و به این ترتیب جامعه نیز از شر و فساد افراد شرور و فاسد در امان می‌ماند.

از منظر اسلام حیات به عنوان یکی از آثار رحمت الهی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. تشریع حکم قصاص و بیان شرایط آن در قرآن کریم و ضرورت اجرای آن در حقوق کیفری اسلام، نشانگر اهتمام و عنایتی است که برای حفظ تمامیت جسمی و زندگی انسان‌ها قائل است. فلسفه اصلی تشریع این حکم، برپایی عدالت کیفری در جامعه است .

از یک سو ضامن حیات جامعه است، زیرا اگر حکم قصاص وجود نداشته باشد و افراد شرور احساس امنیت کنند، نظم و امنیت اجتماعی به هم خورده و جان انسان‌های بی گناه در معرض خطر قرار خواهد گرفت. از سوی دیگر ضامن حیات قاتل است، زیرا جنبه بازدارندگی دارد و یادآوری عواقب خطرناک قتل، تا حدودی او را از فکر خیانت و انسان کشی بازمی‌دارد. اضافه بر این، توصیه اسلام مبنی بر رعایت اعتدال و برابری در قصاص مهم‌ترین عامل جلوگیری از گسترش انتقام و مبارزه با سنت‌های جاهلی به شمار می‌رود که به این ترتیب نیز مایه حیات جامعه است.

چه این که در گذشته گاه یک قتل موجب چندین قتل می‌شد، روحیه انتقام‌گیری در عصر جاهلیت حد و معیاری نداشت. اسلام به این شیوه غلط پایان داد و پدیده قتل و قصاص را قانون‌مند ساخت، جمله «لعلکم تتقون» در ذیل آیه شریفه قصاص در واقع هشداری است برای پرهیز از هرگونه تعدی و تجاوز که حکم حکیمانه قصاص در اسلام را به صورت احسن تکمیل می‌کند.

در کنار توصیه اعتدال، تجویز عفو همراه با قصاص در اسلام یک مجموعه کاملاً منطقی است که آثار و برکات فراوانی بر اجرای آن مترتب است. به این ترتیب اهمیت مرگ و حیات یک انسان از نظر قرآن کاملاً آشکار می‌گردد، با توجه به این نکته که آیات مربوط به قصاص در محیطی نازل گردید که خون انسان مطلقاً در آن ارزشی نداشت، عظمت قانون قصاص آشکار می‌گردد. پس فلسفه تشریع قصاص تأمین حیات انسان‌ها است، و قصاص یک قانون قرآنی است که اجرای آن آثار و برکات فراوانی دارد. در نتیجه قصاص در اسلام تشریع یک قانون است که از جهات گوناگون ضامن حیات و سعادت انسان‌ها است آثار و برکات فراوانی بر اجرای این قانون حکیمانه الهی مترتب است که یکی از آن‌ها جلوگیری از گسترش انتقام است.

مطالعه بیشتر

۱. طباطبایی، سید محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارت اسلامی، بی تا، ج۱، ص۶۷۰–۶۵۵.

۲. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، ج۱ و ج۴.

۳. شمس ناصری، محمد ابراهیم، بررسی تطبیقی مجازات اعدام، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ۱۳۷۸.

۴. عباس‌زاده اهری، جرم‌ها و مجازات‌ها در اسلام، تبریز، آیدین، ۱۳۷۸.

۵. محمد گیلانی، محمد، حقوق کیفری در اسلام، تهران، المهدی ۱۳۶۲.

۶. پیرزاده، احسان الله، قصاص و متفرعات آن، تهران، آفرینه ۱۳۷۸.