اختلاف فقهی شیعه و اهل‌سنت در مورد آیه الی المرافق

سؤال

اختلاف فقهای شیعه و اهل تسنّن را در مورد آیه إلی المرافق در قرآن کریم شرح دهید؟

کیفیت شستن دست‌ها در وضو یکی از مسائل اختلافی میان اهل تشیع و تسنن است. فقهای شیعه شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند؛ اما فقهای اهل تسنن می‌گویند فرقی نمی‌کند که دست از بالا به پایین شسته شود یا از پایین به بالا، اگرچه شستن دست از پایین به بالا را بهتر می‌دانند. آیه ۶ سوره مائده بیشتر از آنکه بخواهد چگونگی شستن را نشان دهد، در مقام بیان محدوده شستن دست است که تا آرنج باشد نه کل دست؛ اما شیعیان با استفاده از روایات اهل بیت (ع) می گویند واجب است که دست‌ها از آرنج به پایین شسته شود.

متن آیه

﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چون به نماز برخاستيد، صورت و دستهايتان را تا آرنج بشوييد و سر و پاهايتان را تا قوزك مسح كنيد

مائده:۶

﴾

شرح اختلاف

در مورد معنای «إلی» در آیه شریفه، بعضی با این گمان که «إلی» در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، شبهه کرده‌اند که: «إلی» به معنای «به سوی انتهای یک چیز (اعم از زمان و مکان)» است پس معنای آیه این می‌شود: «دست‌هایتان را به سوی آرنج‌هایتان بشویید» و نتیجه می‌گیرند: «طبق بیان قرآن کریم، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست» و می‌گویند: «علماء و مراجع در مورد وضو کاملا خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌هایشان را از پایین به بالا می‌شویند مطابق آیه قرآن عمل می‌نمایند»

در حالی که فتوای علمای اهل تسنن نیز این نیست؛ زیرا پیروان مذاهب (حنفی، مالکی، شافعی، و حنبلی) معتقدند «شستن دست‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد» پس آنان نیز از این آیه اینگونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است؛ بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می‌کنند.

البته بسیاری از فقهای اهل سنت کیفیت شستن دست‌ها را به طریق شیعه صحیح می‌دانند؛ و حتی در بعضی موارد، شروع کردن از آرنج را مستحب دانسته‌اند. از ابوالقاسم صیمُری و ماوردی در «حاوی» نقل شده است که «اگر فرد دیگری هنگام وضو برای کسی آب می‌ریزد، مستحب است که برای ریختن آب از آرنج به طرف سرانگشتان شروع کند و کسی که آب می‌ریزد در سمت چپ وضو گیرنده قرار گیرد.»

بیان آیه وضو

در آیه شریفه کلمه «أیدیکم» آمده است و از نظر لغوی «ید» (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود و از آنجا که در وضو، شستن همه این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد، لذا خداوند با عبارت «إلی المرافق» دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق آیه شریفه که می‌فرماید «دست‌هایتان را بشویید» باید کتف را نیز بشوید؛ و همین موضوع را فقهای شیعه این‌گونه توضیح داده‌اند که کلمه «إلی» در آیه شریفه، بیان کننده حدّ و غایت «مغسول» است نه کیفیت «غَسل». پس در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدوده مشخصی از دست که از انگشتان تا آرنج می‌باشد را برای شستن تعیین فرماید نه آنکه کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد بیان دارد.

رد شستن دست‌ها از پایین به بالا

از خود آیه نمی‌توان وجوب شستن دست‌ها را از بالا به پایین یا به عکس استفاده نمود؛ حتی فقهای اهل تسنن هم از این آیه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند. لذا فقهای شیعه با توجه به روایات، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند که در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد و عموما، هم وجوب شستنِ از بالا به پایینِ صورت و هم شستنِ از بالا به پایینِ دست‌ها را بیان می‌کنند.

علاوه بر روایات و سنّت معصومین(ع)، عادتا و عرفا نیز هنگامی که انسان به‌طور طبیعی تصمیم می‌گیرد بدنش یا صورتش یا دستش یا هر چیز دیگری را بشوید، از بالا به پایین شروع به شستن می‌نماید؛ و معمولا کسی آب را از پایین به بالا نمی‌ریزد و از پایین به سوی بالا اقدام به شستن نمی‌کند. مضافا بر این که، اجماع قطعیِ امامیه نیز بر وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین، وجود دارد.