آیات و روایات درباره حکم ارتداد

سؤال

آیات و روایاتی را که در زمینه حکم مرتد وارد شده است بیان فرمایید؟

ارتداد در لغت به معنای بازگشتن است و در اصطلاح خروج فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت از ایمان به کفر را گویند. در قرآن آیاتی درباره مرتدین زمان پیامبر آمده و عذاب آخرت را به ایشان وعده داده است؛ اما مجازاتی دنیوی درباره آنها بیان نشده است. روایاتی منتسب به پیامبر وجود دارد که احکامی را بر فرد مرتد مترتب کرده است.

ارتداد در قرآن

۱. ﴿... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَه وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ؛ ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.﴾(بقره:۲۱۷)

۲. ﴿یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ…؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید هر کس از شما از آیین خود بازگردد (به خدا زیانی نمی‌رساند) خداوند جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند.﴾(مائده:۵۴)

۳. ﴿إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلی لَهُمْ؛ کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است.﴾(محمد:۲۵)

و همچنین سوره‌ها و آیات: آل‌عمران، ۸۶، ۹۱؛ نساء، ۱۳۷؛ و… درباره مرتد و ارتداد می‌باشد.

از آیات قرآن کریم استفاده می‌شود که مجازات مرتد به خاطر ماهیت مجرمانه عمل او و جلوگیری از پیامدهای ارتداد است؛ زیرا پذیرش دین اسلام باید بر اساس منطق باشد، کسی که دین اسلام را رها کند و به سوی آیین‌های دیگری برود، غالباً انگیزه صحیح و درستی ندارد و بازگشت و ارتداد او به خیانت شبیه‌تر است. و به تعبیر قرآن کریم شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان زینت داده یا زندگی پست دنیا را بر آخرت ترجیح داده است. هرچند قرآن حکم مرتد را نفرموده ولی این حکم از روایات استفاده می‌شود.

قرآن کریم در جایی دیگر می‌فرماید: ﴿وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْ‌آخِرَه وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ؛..؛ ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد تمام اعمال نیک (گذشته او) در دنیا و آخرت، بر باد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند، و همیشه در آن خواهند بود.﴾(بقره:۲۱۷)

ارتداد در روایات

درباره ارتداد و حکم مرتد فطری روایات فراوانی نیز وارد شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «مَنْ بَدَّلَ دِينَهُ فَاقْتُلُوهُ؛ هر کس (مرد مسلمانی) دینش را تبدیل و تغییر داد او را بکشید.»

در صحت و اعتبار و انتساب این روایت به پیامبر(ص) اختلاف وجود دارد.

۲. علی بن جعفر می‌گوید: «از امام موسی بن جعفر(ع) درباره مرد مسلمانی که نصرانی شده بود سؤال کردم امام فرمود: چنین کسی کشته می‌شود و توبه او پذیرفته نیست.»

۳. امام صادق(ع) می‌فرماید: «هر مرد مسلمانی از میان مسلمانانی از دین اسلام برگردد و حضرت محمد و نبوت او را تکذیب کند ریختن خون او برای کسی که ارتداد او را شنیده و فهمیده مباح است و زن مرتد از روزی که مرتد شده باید از او جدا شود و به او نباید نزدیک شود و مالش نیز در میان ورثه تقسیم می‌شود.»

باید این به این نکته مهم اشاره شود که بعضی محققین علوم حدیث و فقها، در صحت انتساب این روایات تشکیک کرده‌اند و آن را جعلی دانسته‌اند.

مطالعه بیشتر

۱. علامه طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، (بیروت، مؤسسه اعلمی) ج۲، ص۳۴۲–۳۴۷.

۲. شیخ صدوق، من لا یحضر الفقیه، (قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه)، ج۳، ص۱۵۲؛ ج۴، ص۳۳۲.

۳. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، (تهران، دارالکتب الاسلامیه) ج۲، ص۲۷۸–۲۸۱؛ ج۱۱، ص۴۱۸–۴۲۱ و ص۴۲۶–۴۲۷.

۴. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، پیام قرآن، (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ج۱۰، ص۲۰۳–۲۰۷.

۵. قرائتی، محسن، تفسیر نور، (قم، مؤسسه در راه حق) ج۱، ص۴۳۳.