بقیة الله: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{درگاه|مهدویت}} | {{درگاه|مهدویت}} | ||
'''بَقِیَّةُ | '''بَقِیَّةُ اللَّه''' به معنای باقیمانده خدا در آیه ۸۶ سوره هود به [[قوم شعیب]] خطاب شده است و منظور از آن، سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی است. هر آنچه که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و موجب خیر و سعادت او میشود، «بَقِیَّةُ اللَّه» به شمار میآید. در احادیث شیعه، این واژه به [[امامان معصوم(ع)]] تفسیر شده است و از آنجا که [[امام مهدی(ع)]]، آخرین پیشوا و بزرگترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص) است، یکی از بارزترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» به شمار میرود. | ||
== معناشناسی == | == معناشناسی == | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
== کاربرد بَقِیَّتُ اللَّه درباره اهل بیت == | == کاربرد بَقِیَّتُ اللَّه درباره اهل بیت == | ||
آیه {{قرآن|بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین}}در احادیث [[شیعه]] به امامان معصوم(ع) تفسیر شده است.<ref>ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته ، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۶۱۰.</ref><ref>مسعودى، على بن حسين، اثبات الوصيه، قم، انصاريان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ / ۱۴۲۶، ص۲۶۶.</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مناقب آل ابیطالب|سال=1379|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن شهر آشوب|ناشر=قم، نشر علامه|جلد=3|صفحه=109}}</ref> در روایتی آمده است: به دستور [[هشام بن عبدالملک]]، [[امام باقر(ع)]] را به شام بردند. هنگام بازگشت به [[مدینه]] هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند وقتی به یکی از شهرها رسیدند، مردم درِ شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت به سبب کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام بالای کوهی مشرف به شهر رفت و با صدای بلند فرمودند: {{عربی|یَا أَهْلَ الْمَدِینَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ یَقُولُ اللَّهُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ}}؛ ای اهل شهری که مردمانش ستمگرند! به خداوند سبحانه و تعالی سوگند! من بقیة اللّه هستم. خداوند سبحانه و تعالی فرمود: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1407|نام=محمد بن یعقوب|نام خانوادگی=کلینی|ناشر=تهران، دارالکتب الاسلامیه|جلد=1|صفحه=471}}</ref><ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگنامه مهدویت|سال=1388|نام=خدامراد|نام خانوادگی=سلیمیان|ناشر=تهران، انتشارات بنیاد فرهنگی مهدی موعود|صفحه=116 ـ 118}}</ref><ref name=":1">{{یادکرد کتاب|عنوان=موعودنامه|سال=1389|نام=مجتبی|نام خانوادگی=تونهای|ناشر=قم، انتشارات مشهور|صفحه=171}}</ref> | |||
در | در [[زیارت جامعه کبیره]] آمده است: {{عربی|السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّة... وَ بَقِیَّةِ اللَّهِ...}}؛ «سلام بر امامان که... بقیة اللّه هستند...»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=من لایحضره الفقیه|سال=1413|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|جلد=2|صفحه=609}}</ref> نجمه مادر گرامی [[امام رضا(ع)]] فرمود: چون فرزندم به دنیا آمد، او را در پارچه سفیدی پیچیده به دست پدرش دادم، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و کامش را با آب فرات برداشته به من برگرداند و فرمود: {{عربی|خُذِیهِ فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَرْضِه}}؛ «بگیر او را بهدرستی که او بقیه الله عزّ و جلّ است در زمین.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=عیون اخبار الرضا|سال=1378|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|ناشر=تهران، نشر جهان|جلد=1|صفحه=20}}</ref> | ||
== بَقِیَّتُ اللَّه بودن امام مهدی(ع) == | |||
در آیه ۸۶ سوره هود، هرچند خطاب به قوم شعیب است و منظور از «بَقِیَّةُ اللَّه» سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی میباشد، اما هر موجود نافع که از سوی خداوند برای بشر باقی بماند و موجب خیر و سعادت او گردد، «بَقِیَّةُ اللَّه» محسوب میشود. از این رو، تمام پیامبران و پیشوایان بزرگ به نوعی «بَقِیَّةُ اللَّه» هستند، همانطور که رهبران راستینی که پس از مبارزه با دشمنان سرسخت، برای قوم و ملت خود باقی میمانند، از این نظر به عنوان «بَقِیَّةُ اللَّه» شناخته میشوند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=درسنامه مهدویت|ترجمه عنوان=|سال=1385|نام=خدامراد|نام خانوادگی=سلیمیان|ناشر=قم، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود|جلد=1|صفحه=219 ـ 221}}</ref> | |||
امام مهدی(ع)، به عنوان آخرین پیشوا و بزرگترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص)، یکی از بارزترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» است و بهطور ویژه شایستهترین فرد برای این لقب محسوب میشود. بهویژه که او تنها باقیمانده بعد از پیامبران و امامان(ع) است و در روایات متعددی به این موضوع اشاره شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=امام مهدی در قرآن|سال=1387|نام=مهدی|نام خانوادگی=یوسفیان|ناشر=تهران، بنياد فرهنگی حضرت مهدی موعود|صفحه=78}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تفسیرآسان|سال=1398|نام=محمد جواد|نام خانوادگی=نجفی|ناشر=تهران، کتابفروشی اسلامی|جلد=7|صفحه=364}}</ref><ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگنامه مهدویت|سال=1388|نام=خدامراد|نام خانوادگی=سلیمیان|ناشر=تهران، انتشارات بنیاد فرهنگی مهدی موعود|صفحه=41}}</ref> این لقب آنچنان با حضرت مهدی(ع) ارتباط یافته که به یک لقب اختصاصی برای ایشان تبدیل شده است؛ بهطوری که وقتی از «بَقِیَّةُ اللَّه» سخن به میان میآید، ذهن به جز حضرت مهدی(ع) نمیرود. شاید راز این امر در این باشد که حضرت مهدی(ع)، بقیه تمام «بَقِیَّةُ اللَّه»هاست و پس از او دیگر هیچ «بَقِیَّةُ اللَّه»ی باقی نخواهد ماند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=موعودنامه|سال=1389|نام=مجتبی|نام خانوادگی=تونهای|ناشر=قم، انتشارات مشهور|صفحه=171}}</ref> | |||
== بقیة الله بودن امام مهدی(ع) در روایات == | == بقیة الله بودن امام مهدی(ع) در روایات == | ||
در | در [[دعا|دعاها]]، [[زیارت|زیارتها]] و روایات، از [[امام زمان(ع)]] به عنوان "بقیة الله" یاد شده و اشاره به آن است که او ذخیره الهی برای اصلاح جهان و مبارزه با ظالمان و نجات مستضعفان است.<ref name=":2" /> | ||
امام باقر(ع) فرمودند: {{عربی|أَوَّلُ مَا یَنْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیَةُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْهِ مُسَلِّمٌ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ|ترجمه=نخستین سخن حضرت مهدی(ع) پس از ظهور این آیه است که میفرماید: «بقیة اللّه | امام باقر(ع) فرمودند: {{عربی|أَوَّلُ مَا یَنْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیَةُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْهِ مُسَلِّمٌ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ|ترجمه=نخستین سخن حضرت مهدی(ع) پس از ظهور این آیه است که میفرماید: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید». آنگاه میفرماید: «منم بقیة اللّه و حجّت و خلیفۀ او در میان شما» در آن زمان هرکس بر آن حضرت سلام کند میگوید: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ}}.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کمال الدین و تمام النعمة|سال=1395|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|ناشر=تهران، نشر اسلامیه|جلد=1|صفحه=330}}</ref><ref name=":0" /> | ||
وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری به محضر [[امام عسکری(ع)]] شرفیاب شد و دربارۀ جانشین آن حضرت پرسید آن حضرت کودکی خردسال همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانهای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح | وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری به محضر [[امام عسکری(ع)]] شرفیاب شد و دربارۀ جانشین آن حضرت پرسید آن حضرت کودکی خردسال همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانهای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمود: {{عربی|أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ یَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاق|ترجمه=من بقیة اللّه بر زمین و منتقم از دشمنان او هستم. ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن این کرامت، نشانهای طلب نکن}}.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کمال الدین و تمام النعمة|سال=1395|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابویه|ناشر=تهران، نشر اسلامیه|جلد=2|صفحه=384}}</ref><ref name=":1" /><ref name=":0" /> | ||
در [[دعای ندبه]] آمده است: {{عربی|أَیْنَ بَقِیَّةُ اللَّهِ الَّتِی لَا تَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْهَادِیَة|ترجمه=کجاست آن بقیة اللّه که از عترت هدایتگر بیرون نیست؟}}<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=إقبال الأعمال|سال=1367|نام=علی بن موسی|نام خانوادگی=ابن طاووس|ناشر=تهران، دار الکتب الإسلامیة|صفحه=297}}</ref> و در [[زیارت آلیاسین]] نیز به صورت {{عربی|السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِه}} به او سلام داده شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المزار الکبیر|سال=۱۴۱۹|نام=محمد بن جعفر|نام خانوادگی=ابنمشهدی|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|صفحه=569}}</ref> | در [[دعای ندبه]] آمده است: {{عربی|أَیْنَ بَقِیَّةُ اللَّهِ الَّتِی لَا تَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْهَادِیَة|ترجمه=کجاست آن بقیة اللّه که از عترت هدایتگر بیرون نیست؟}}<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=إقبال الأعمال|سال=1367|نام=علی بن موسی|نام خانوادگی=ابن طاووس|ناشر=تهران، دار الکتب الإسلامیة|صفحه=297}}</ref> و در [[زیارت آلیاسین]] نیز به صورت {{عربی|السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِه}} به او سلام داده شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المزار الکبیر|سال=۱۴۱۹|نام=محمد بن جعفر|نام خانوادگی=ابنمشهدی|ناشر=قم، انتشارات جامعه مدرسین|صفحه=569}}</ref> | ||
نسخهٔ ۱۹ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۱:۲۸
معنای بقیة الله به عنوان یکی از صفات امام زمان چیست؟
بَقِیَّةُ اللَّه به معنای باقیمانده خدا در آیه ۸۶ سوره هود به قوم شعیب خطاب شده است و منظور از آن، سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی است. هر آنچه که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و موجب خیر و سعادت او میشود، «بَقِیَّةُ اللَّه» به شمار میآید. در احادیث شیعه، این واژه به امامان معصوم(ع) تفسیر شده است و از آنجا که امام مهدی(ع)، آخرین پیشوا و بزرگترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص) است، یکی از بارزترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» به شمار میرود.
معناشناسی
بَقِیَّةُ الله بهمعنای باقیمانده خدا[۱] عبارتی در آیه ۸۶ سوره هود ﴿بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین؛ اگر مؤمن باشيد، باقيمانده [حلال] خدا براى شما بهتر است﴾ و خطاب به قوم شعیب است و مراد از آن «سود و سرمایه حلال» یا «پاداش معنوی» که تا ابد باقی میماند، دانسته شده است.[۲]
کاربرد بَقِیَّتُ اللَّه درباره اهل بیت
آیه ﴿بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین﴾در احادیث شیعه به امامان معصوم(ع) تفسیر شده است.[۳][۴][۵] در روایتی آمده است: به دستور هشام بن عبدالملک، امام باقر(ع) را به شام بردند. هنگام بازگشت به مدینه هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند وقتی به یکی از شهرها رسیدند، مردم درِ شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت به سبب کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام بالای کوهی مشرف به شهر رفت و با صدای بلند فرمودند: «یَا أَهْلَ الْمَدِینَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ یَقُولُ اللَّهُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»؛ ای اهل شهری که مردمانش ستمگرند! به خداوند سبحانه و تعالی سوگند! من بقیة اللّه هستم. خداوند سبحانه و تعالی فرمود: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید.[۶][۷][۸]
در زیارت جامعه کبیره آمده است: «السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّة... وَ بَقِیَّةِ اللَّهِ...»؛ «سلام بر امامان که... بقیة اللّه هستند...»[۹] نجمه مادر گرامی امام رضا(ع) فرمود: چون فرزندم به دنیا آمد، او را در پارچه سفیدی پیچیده به دست پدرش دادم، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و کامش را با آب فرات برداشته به من برگرداند و فرمود: «خُذِیهِ فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَرْضِه»؛ «بگیر او را بهدرستی که او بقیه الله عزّ و جلّ است در زمین.»[۱۰]
بَقِیَّتُ اللَّه بودن امام مهدی(ع)
در آیه ۸۶ سوره هود، هرچند خطاب به قوم شعیب است و منظور از «بَقِیَّةُ اللَّه» سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی میباشد، اما هر موجود نافع که از سوی خداوند برای بشر باقی بماند و موجب خیر و سعادت او گردد، «بَقِیَّةُ اللَّه» محسوب میشود. از این رو، تمام پیامبران و پیشوایان بزرگ به نوعی «بَقِیَّةُ اللَّه» هستند، همانطور که رهبران راستینی که پس از مبارزه با دشمنان سرسخت، برای قوم و ملت خود باقی میمانند، از این نظر به عنوان «بَقِیَّةُ اللَّه» شناخته میشوند.[۱۱]
امام مهدی(ع)، به عنوان آخرین پیشوا و بزرگترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص)، یکی از بارزترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» است و بهطور ویژه شایستهترین فرد برای این لقب محسوب میشود. بهویژه که او تنها باقیمانده بعد از پیامبران و امامان(ع) است و در روایات متعددی به این موضوع اشاره شده است.[۱۲][۱۳][۱۴] این لقب آنچنان با حضرت مهدی(ع) ارتباط یافته که به یک لقب اختصاصی برای ایشان تبدیل شده است؛ بهطوری که وقتی از «بَقِیَّةُ اللَّه» سخن به میان میآید، ذهن به جز حضرت مهدی(ع) نمیرود. شاید راز این امر در این باشد که حضرت مهدی(ع)، بقیه تمام «بَقِیَّةُ اللَّه»هاست و پس از او دیگر هیچ «بَقِیَّةُ اللَّه»ی باقی نخواهد ماند.[۱۵]
بقیة الله بودن امام مهدی(ع) در روایات
در دعاها، زیارتها و روایات، از امام زمان(ع) به عنوان "بقیة الله" یاد شده و اشاره به آن است که او ذخیره الهی برای اصلاح جهان و مبارزه با ظالمان و نجات مستضعفان است.[۱۴]
امام باقر(ع) فرمودند: «أَوَّلُ مَا یَنْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیَةُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْهِ مُسَلِّمٌ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ؛ نخستین سخن حضرت مهدی(ع) پس از ظهور این آیه است که میفرماید: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید». آنگاه میفرماید: «منم بقیة اللّه و حجّت و خلیفۀ او در میان شما» در آن زمان هرکس بر آن حضرت سلام کند میگوید: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ».[۱۶][۷]
وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری به محضر امام عسکری(ع) شرفیاب شد و دربارۀ جانشین آن حضرت پرسید آن حضرت کودکی خردسال همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانهای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمود: «أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ یَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاق؛ من بقیة اللّه بر زمین و منتقم از دشمنان او هستم. ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن این کرامت، نشانهای طلب نکن».[۱۷][۸][۷]
در دعای ندبه آمده است: «أَیْنَ بَقِیَّةُ اللَّهِ الَّتِی لَا تَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْهَادِیَة؛ کجاست آن بقیة اللّه که از عترت هدایتگر بیرون نیست؟»[۱۸] و در زیارت آلیاسین نیز به صورت «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِه» به او سلام داده شده است.[۱۹]
مطالعه بیشتر
- زریاب، عباس، «بقیة الله»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۳، تهران، بنیاد دایرهالمعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- حضرت بقیة الله صلوات الله علیه، محمد شجاعی، تهران، سروش، ۱۳۹۷ش.
- بقیه الله ذخیره همه خوبیها، ناصر نظارات.
منابع
- ↑ قرشی، علی اکبر (۱۴۱۲). قاموس قرآن. ج۱. تهران، دارالکتب الاسلامیه. ص۲۱۷.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۷۲). مجمع البيان فى تفسير القرآن. ج۵. تهران؛ انتشارات ناصر خسرو. ص۲۸۶.
- ↑ ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته ، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج۲، ص۶۱۰.
- ↑ مسعودى، على بن حسين، اثبات الوصيه، قم، انصاريان، چاپ سوم، ۱۳۸۴ / ۱۴۲۶، ص۲۶۶.
- ↑ ابن شهر آشوب، محمد بن علی (۱۳۷۹). مناقب آل ابیطالب. ج۳. قم، نشر علامه. ص۱۰۹.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. ج۱. تهران، دارالکتب الاسلامیه. ص۴۷۱.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ سلیمیان، خدامراد (۱۳۸۸). فرهنگنامه مهدویت. تهران، انتشارات بنیاد فرهنگی مهدی موعود. ص۱۱۶ ـ ۱۱۸.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ تونهای، مجتبی (۱۳۸۹). موعودنامه. قم، انتشارات مشهور. ص۱۷۱.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی (۱۴۱۳). من لایحضره الفقیه. ج۲. قم، انتشارات جامعه مدرسین. ص۶۰۹.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۷۸). عیون اخبار الرضا. ج۱. تهران، نشر جهان. ص۲۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد (۱۳۸۵). درسنامه مهدویت. ج۱. قم، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود. ص۲۱۹ ـ ۲۲۱.
- ↑ یوسفیان، مهدی (۱۳۸۷). امام مهدی در قرآن. تهران، بنياد فرهنگی حضرت مهدی موعود. ص۷۸.
- ↑ نجفی، محمد جواد (۱۳۹۸). تفسیرآسان. ج۷. تهران، کتابفروشی اسلامی. ص۳۶۴.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ سلیمیان، خدامراد (۱۳۸۸). فرهنگنامه مهدویت. تهران، انتشارات بنیاد فرهنگی مهدی موعود. ص۴۱.
- ↑ تونهای، مجتبی (۱۳۸۹). موعودنامه. قم، انتشارات مشهور. ص۱۷۱.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۹۵). کمال الدین و تمام النعمة. ج۱. تهران، نشر اسلامیه. ص۳۳۰.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی (۱۳۹۵). کمال الدین و تمام النعمة. ج۲. تهران، نشر اسلامیه. ص۳۸۴.
- ↑ ابن طاووس، علی بن موسی (۱۳۶۷). إقبال الأعمال. تهران، دار الکتب الإسلامیة. ص۲۹۷.
- ↑ ابنمشهدی، محمد بن جعفر (۱۴۱۹). المزار الکبیر. قم، انتشارات جامعه مدرسین. ص۵۶۹.