مذهب ابن‌سینا

سؤال

بوعلی سینا شیعه بوده یا سنّی؟

اختلاف در مذهب ابن‌سینا

از نظر برخی محققان، درباره مذهب ابن‌سینا، حکیم همه‌چیزدان ایرانی و یکی از بزرگترین دانشمندان اسلامی، چه در زمان حیات او و چه پس از مرگ او نظرات مختلفی مطرح بوده است. این نظرات را به طوری متنوع دانسته شده که برخی او را کافر و برخی مسلمان دانسته‌اند.

اعتقاد به کفر ابن‌سینا به دلیل فیلسوف‌بودن او از سوی برخی مطرح شده است؛ قاضی نورالله شوشتری، تراجم‌نگار شیعه، در کتاب مجالس المؤمنین بیشتر معتقدان به کفر ابن‌سینا را فقهای اهل‌سنت و جماعت دانسته است. اعتقاد به کفر ابن‌سینا در زمان حیات او هم از سوی دشمنانش مطرح می‌شده است؛ آنچنان که گفته شده شیخ در یک رباعی این اتهام را چنین پاسخ داده است:

کفر چو منی گزاف و آسان نبود		محکم‌تر از ایمان من ایمان نبود
در دهر چو من یکی و آن هم کافر		پس در همه دهر یک مسلمان نبود

برخی محققان معتقدند که اگر، با فرضی ضعیف، از نظر منابع تاریخی نتوان اسلام ابن‌سینا را به‌روشنی اثبات کرد، می‌توان بر اساس جهان‌نگری فلسفی او دین او را به راحتی تشخیص داد؛ زیرا جهان بینی دینی و سیاسی یک فیلسوف نمی تواند از حکمت نظری او جدا باشد. از نظر این محققان، حکمت نظری ابن سینا پیش از آنکه نشان دهد که او فیلسوفی مشائی است نشان می دهد که فیلسوفی مسلمان است که حکمتش بیش از آنکه تحت تأثیر فیلسوفان یونانی باشد تحت تأثیر حکمت دینی اسلامی است.

گفته شده که در میان اکثریتی که دین ابن‌سینا را اسلام دانسته‌اند، برخی او را سنی مذهب، برخی دیگر شیعه زیدی، عده‌ای شیعه اسماعیلی و گروهی او را شیعه دوازده‌امامی تلقی کرده اند. جایگاه ابن‌سینا را دلیلی بر اهمیت روشن‌شدن گرایش مذهبی او دانسته شده است؛ آنچنان که کتابی با عنوان توفیق التطبیق فی اثبات أن الشیخ الرئیس من الإمامیة الإثنی عشریة توسط علی بن فضل‌الله گیلانی، از عالمان شیعی دوره صفویه (قرن یازدهم هجری قمری)، در اثبات تشیع امامیه ابن‌سینا نگاشته شده است.

دلایل تشیع دوازده‌امامی

برخی محققان برای اثبات تشیع دوازده‌امامی ابن سینا دلایلی ارائه کرده اند. عبدالله نعمة(۱۹۲۲-۱۹۹۴م)، عالم و ادیب شیعه لبنانی، در کتاب فلاسفة الشیعة: حیاتهم و آراؤهم تلاش کرده با ذکر دلایلی تشیع ابن‌سینا و تشیع امامی او را اثبات کرده است؛ از جمله:

• نام ابن‌سینا و پدران او نشان می‌دهد که او از خاندانی اصیل و دیرپای در تشیع بوده است؛ سلسله نسب ابن‌سینا اینگونه نقل شده است: ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی.
• ابن سینا در فضایی به‌دنیا آمد و رشد علمی و فرهنگی کرد که از نظر مذهبی غلبه با مذهب تشیع بود و بیشتر حکمای آن زمان به این مذهب گرایش داشتند.
• ابن سینا بیشتر در خدمت حکام شیعه، چون آل‌بویه، بود و بیشتر به حضور نزد آنان تمایل داشت. فرار او از سلطان محمود غزنوی، که به ضدیت با تشیع مشهور بود، و حاضرشدن نزد حکام شیعه خود نشان از علاقه مذهبی بین او و حکام شیعه تلقی می‌شود.
• در آثار ابن سینا مطالبی است که به‌لحاظ ساختار و محتوا با معارف مذهبی شیعی نزدیکی دارد. برای نمونه به این عبارت ابن‌سینا در رساله معراج‌نامه استناد شده است: «و براى اين بود كه شريفترين انسان و عزيزترين انبيا و خاتم رسولان(ص) چنين گفت با مركز حكمت و فلک حقيقت و خزينه عقل امير المؤمنين(ع) علی كه يا على: إِذَا تَقَرَّبَ النَّاسُ إِلَى خَالِقِهِمْ بِأَنْوَاعِ الْبِرِّ فَتَقَرَّبْ أَنْتَ إِلَيْهِ بِالْعَقْلِ حَتَّى تَسْبِقَهُمْ و اين چنين خطاب جز ما چنو بزرگى راست نيامدى كه او در ميان خلق آن چنان بود كه معقول در ميان محسوس».

دلایل تشیع اسماعیلی

برخی برای اثبات اینکه ابن‌سینا شیعه اسماعیلی بوده به وضعیت مذهبی خانواده او اشاره کرده‌اند؛ موضوعی که ابن‌سینا خود در رساله سرگذشت به آن اشاره کرده است: پدرم دعوت فاطمى‏‌ها را پذیرفته بود، و اسماعیلى‌مذهب شمرده مى‌‌شد. از عقل و نفس سخن مى‏‌گفت، بر آن شیوه که داعیان این مذهب مى‏‌گویند و مى‌‌شناسند. برادرم نیز بر این عقیده بود. میان پدر و برادرم در این زمینه بسیار بحث مى‌‌شد. من سخنان آنان را مى‏‌شنیدم و مى‏‌فهمیدم، ولى بر دلم نمى‏‌نشست. برخی محققان، با تکیه بر قسمت اخیر سخن ابن سینا گفته اند که باطنی‌گرایی بی ضابطه و افراطی در مذهب اسماعیلی نمی توانسته شخصی چون ابن سینا را به خود جذب کند و دلیل سخن او هم ناشی از همین است.