سعدالدین تفتازانی: تفاوت میان نسخه‌ها

سعدالدین تفتازانی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۲ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۱۹

۲٬۱۱۷ بایت حذف‌شده ، ‏۲۲ اوت ۲۰۲۳

←‏زندگی‌نامه

A.rezapour

automoderated، ناظمان (CommentStreams)

۱۵٬۲۵۶

ویرایش

@@ خط ۱۰: / خط ۱۰: @@
 مسعود بن عمر بن عبدالله التفتازانی ملقب به سعد الدین از بزرگان لغت عرب و بیان و منطق و کلام است. وی از علمای اهل سنت و شافعی مذهب است. بنا به قول معروف در سال ۷۱۲ هجری قمری، متولد شده و در سال ۷۹۳ هجری قمری، وفات یافت. با این حساب عمر او بالغ بر ۸۰ سال بوده است. بنا بر آنچه در کتب اهل سنت وارد شده وی در شهرستان تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) متولد شده و در سرخس منزل گزید.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref> از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن، گزارش مستندی در اختیار نیست.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
-بخشی از دورهٔ زندگانی تفتازانی مقارن با حکومت تیمور گورکان بود (ابن عربشاه، ۲۲۲). پس از تصرف خوارزم به دست تیمور در ۷۸۱ق/ ۱۳۷۹م، به درخواست ملک محمد سرخسی، فرزند کوچک‌تر ملک معزالدین حسین کرت، از ملوک کرت هرات که تفتازانی کتاب ''المطول'' را به نام او نوشته است، برای تفتازانی امان خواسته شد و وی روانهٔ سرخس گردید. چندی بعد، به اطلاع تیمور رساندند که تفتازانی از جمع دانشمندان گرد آمده در سمرقند دور مانده، و نصیب حاکم سرخس گردیده است؛ تیمور نیز نامه‌ای نوشت و او را با ابرام به دربار خویش فراخواند. بدین‌گونه تفتازانی با فضلا و عالمان هم‌عصر خویش، در دربار سمرقند همنشین شد.<ref>میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref> معروف است که وی در کلام، مشرب اشعری و در فقه، مذهب شافعی داشته است.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
+بخشی از دورهٔ زندگانی تفتازانی مقارن با حکومت تیمور گورکان بود. پس از تصرف خوارزم به دست تیمور در ۷۸۱ق/ ۱۳۷۹م، وی روانهٔ سرخس گردید. چندی بعد، به اطلاع تیمور رساندند که تفتازانی از جمع دانشمندان گرد آمده در سمرقند دور مانده، و نصیب حاکم سرخس گردیده است؛ تیمور نیز نامه‌ای نوشت و او را با ابرام به دربار خویش فراخواند. بدین‌گونه تفتازانی با فضلا و عالمان هم‌عصر خویش، در دربار سمرقند همنشین شد.<ref>میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref> معروف است که وی در کلام، مشرب اشعری و در فقه، مذهب شافعی داشته است.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
 === اساتید ===
@@ خط ۱۹: / خط ۱۹: @@
 == جایگاه ==
-اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول به اندازه‌ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
+اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول به اندازه‌ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref> نویسنده [[کتاب روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات]]، تفتازانی را از افاضل محقّقین و متبحّرین در فنّ عربیّت و منطق و اصول و کلام و فقه و تفسیر و امثال این علوم دانسته، و او را دانشمندی معرّفی کرده که در فنون مختلف علمی، تحقیقات کاملی از خود باقی گذاشته است.<ref>باقر خوانساری، میر سید محمد، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی اسلامیه ج ۴ ص ۱۴۸ و ۱۴۹ و ۱۵۰ و ۱۵۱. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
-دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً ــ با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه‌نویسی منحصر است، وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل مورد بحث می‌دانند و آثار او را محصول زمانه‌ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است؛ مثلاً تهذیب وی را در مقایسه با شمسیه کاتبی عاری از پیشرفت می‌دانند. اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
+دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً ــ با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه‌نویسی منحصر است، وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل مورد بحث می‌دانند و آثار او را محصول زمانه‌ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است؛ اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
-نویسنده کتاب روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات تفتازانی را از افاضل محقّقین و متبحّرین در فنّ عربیّت و منطق و اصول و کلام و فقه و تفسیر و امثال این علوم دانسته، و او را دانشمندی معرّفی کرده که در فنون مختلف علمی، تحقیقات کاملی از خود باقی گذاشته و از عجائب آنکه، تفتازانی، این شرح مطوّل را بر «تلخیص المفتاح» خطیب قزوینی، که تاکنون از اهمیّت آن هم کاسته نشده، در ۲۰ سالگی شروع کرده و زمان تألیف آن شش سال طول کشیده و آن را به سلطان عصر، معزّ الدین ابو الحسین معروف به محمد کرت، تقدیم داشته است. سال فوتش را او نیز به سال ۷۹۲ هجری در سمرقند دانسته که در سرخس هم به خاک سپرده شده است.<ref>باقر خوانساری، میر سید محمد، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی اسلامیه ج ۴ ص ۱۴۸ و ۱۴۹ و ۱۵۰ و ۱۵۱. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
+شهرت بیشتر تفتازانی به کلام و علوم بلاغت است، ولی از علوم عقلی و فلسفی بی اطلاع نبوده است. بعضی مدعی‌اند که تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان بار دیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref> تفتازانی کتب فراوانی نوشته که هنوز هم در مدارس کشورهای شرق ممالک اسلامی، تدریس می‌شود. ابن خلدون، آنگاه که بر تألیفات تفتازانی، آگاهی یافته، فضل و دانش وی را ستوده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
-شهرت بیشتر او به کلام و علوم بلاغت است، ولی مردی جامع بوده و از علوم عقلیه فلسفیه بیاطلاع نبوده است. متنی در منطق، بسیار مختصر و شیرین به نام تهذیب المنطق تألیف کرده که از زمان خودش تا کنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و می‌شود. تفتازانی کتب زیاد تألیف کرده است. بعضی مدعیاند که تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان باردیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref>
+تفتازانی در دوره‌ای از تاریخ علم کلام جای می‌گیرد که از آن به «طریقهٔ متأخرین» تعبیر کرده‌اند. در این دوره متکلمان در مباحث کلامی از منطق ارسطویی، به‌جای منطق برگرفته از اصول فقه، استفاده کردند. تفتازانی در این دوره نویسنده‌ای درجه اول و مبتکر آراء نو در علم کلام به‌شمار نمی‌آید؛ بیشتر شهرت وی به سبب شروحی است که بر آثار علمی مختلف نگاشته است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود. همچنین آثار وی به شبه‌قارهٔ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت. اما آنچه از مراجعهٔ مستقیم به آثار وی برمی‌آید، این است که او در بسط و بیان عقایدش، نظریات خود را با لحنی به‌دور از جانب‌داری و بدون تأکید بر مواضع اختلاف ماتریدیه و اشاعره، بیان کرده، و گاهی به اشاعره نزدیک است و گاه به ماتریدیه.<ref>حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref>
-تفتازانی کتب فراوانی نوشته که هنوز هم در مدارس کشورهای شرق ممالک اسلامی، تدریس می‌شود. ابن خلدون، آنگاه که بر تألیفات تفتازانی، آگاهی یافته، فضل و دانش وی را ستوده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
-تفتازانی در دوره‌ای از تاریخ علم کلام جای می‌گیرد که از آن به «طریقهٔ متأخرین» تعبیر کرده‌اند. در این دوره متکلمان در مباحث کلامی از منطق ارسطویی، به‌جای منطق برگرفته از اصول فقه، استفاده کردند. همچنین در این دوره بسیاری از اصطلاحات فلسفی وارد علم کلام شد. البته تفتازانی در همین دوره نیز نویسنده‌ای درجه اول و مبتکر آراء نو در علم کلام به‌شمار نمی‌آید؛ بیشتر شهرت وی به سبب شروحی است که بر آثار علمی مختلف نگاشته است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت، چندان‌که از اشارهٔ ابن خلدون به آثار او در مصر با توجه به اینکه وی تنها یک دهه پس از تفتازانی درگذشته است. می‌توان دریافت که در همان هنگام که او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود. همچنین آثار وی به شبه‌قارهٔ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت. اما آنچه از مراجعهٔ مستقیم به آثار وی برمی‌آید، این است که او در بسط و بیان عقایدش، نظریات خود را با لحنی به‌دور از جانب‌داری و بدون تأکید بر مواضع اختلاف ماتریدیه و اشاعره، بیان کرده، و گاهی به اشاعره نزدیک است و گاه به ماتریدیه. به هر روی، ظاهراً بهتر آن است که او را عضوی از جریان پرسابقهٔ ضد معتزلهٔ اهل سنت بدانیم که البته عقایدش بیشتر با اهل سنت متأخر مطابقت داشت.<ref>حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref>
 == آثار ==
@@ خط ۳۷: / خط ۳۳: @@
 تفتازانی، در علوم بلاغی دو کتاب نوشته است:
-۱) مطوّل است که در ماه صفر سال ۷۴۸ هجری در شهر هرات به پایان رسانده و آن را، شرح مطوّل یا شرح التلخیص المطول هم گویند.
+* مطوّل: در ماه صفر سال ۷۴۸ هجری در شهر هرات به پایان رسانده و آن را، شرح مطوّل یا شرح التلخیص المطول هم گویند.
-۲) مختصر المعانی که بیشتر آن را، بدین نام خوانند و برخی هم «مختصر شرح تلخیص المفتاح» و «اختصار شرح التلخیص» یا «شرح المختصر» یا فقط «مختصر» نامیده‌اند. تفتازانی خود هیچ‌یک از این اسامی را، روی کتاب نگذاشته است. تفتازانی «مختصر» را در سال ۷۵۶ ه در غجدوان به اتمام رسانده و به محمود جانی‌بک، اهداء کرده و از جمله کتابهای بلاغی است که تاکنون در مدارس کشورهای شرقی تدریس می‌شود.
-تفتازانی در علم منطق، شرح رساله شمسیّه یا «شرح الشمسیّه» که در هند بدان «السعدیّه» گویند، نوشته است.
-شرح شمسیه، شرح رساله کاتبی است در منطق (کاتبی یعنی نجم الدین علی بن عمر قزوینی). شرح شمسیه را، تفتازانی در ماه جمادی الآخرة سال ۷۵۲ هجری به پایان رسانیده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
+* مختصر المعانی: که بیشتر آن را، بدین نام خوانند و برخی هم «مختصر شرح تلخیص المفتاح» و «اختصار شرح التلخیص» یا «شرح المختصر» یا فقط «مختصر» نامیده‌اند. تفتازانی خود هیچ‌یک از این اسامی را، روی کتاب نگذاشته است. تفتازانی «مختصر» را در سال ۷۵۶ ه در غجدوان به اتمام رسانده و به محمود جانی‌بک، اهداء کرده و از جمله کتابهای بلاغی است که تاکنون در مدارس کشورهای شرقی تدریس می‌شود.
 از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
-المطول در علم بلاغت.
+* مقاصد الطالبین، در علم کلام.
-مقاصد الطالبین، در علم کلام.
+* ارشاد الهادی، در علم نحو.
-ارشاد الهادی، در علم نحو.
+* حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
-حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
+* شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.
-شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.
+* تهذیب المنطق در علم منطق که ملا عبدالله یزدی حاشیه ای بر این کتاب نوشته است.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref>  از زمان خودش تا کنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و می‌شود. <ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref>
-تهذیب المنطق در علم منطق که ملا عبدالله یزدی حاشیه ای بر این کتاب نوشته است.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref>
+* ''شرح العقاید النسفیة، از مشهورترین و معتبرترین شروح رسالهٔ العقاید نجم‌الدین ابوحفص عمر نسفی از متکلمان ماتریدی سدهٔ ۶ ق است.''
+* ''شرح المقاصد''.  <ref>حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref>
+* شرح رساله شمسیّه، شرح رساله کاتبی است در منطق (کاتبی یعنی نجم الدین علی بن عمر قزوینی). شرح شمسیه را، تفتازانی در ماه جمادی الآخرة سال ۷۵۲ هجری به پایان رسانیده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
-''شرح العقاید النسفیة'' و ''شرح المقاصد'' دو اثر مهم تفتازانی در علم کلام هستند که از چند وجه اهمیت دارند. ''شرح العقاید النسفیة'' از مشهورترین و معتبرترین شروح رسالهٔ ''العقاید'' نجم‌الدین ابوحفص عمر نسفی از متکلمان ماتریدی سدهٔ ۶ ق است.<ref>حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref>