مسایل اقتصادی در قرآن

سؤال

آيا قرآن به مسائل اقتصادي اشاره دارد؟

قرآن منابع اقتصادي و تأمين معاش بشر را، دو گونه، معرّفي مي‌كند: اول: منابع طبيعي بدون دخالت بشر. دوّم: منابعي كه با كمك دست بشر بعنوان منبع اقتصادي مطرح مي‌شود.

منابع طبیعی که در طبیعت وجود دارد و بشر دخالتی در آن ندارد عبارتند از: زمين؛ آب‌هاي طبيعي؛ گياهان، مراتع، جنگل‌هاي طبيعي؛ دريا و ثروت‌هاي دريايي؛ بادها و ابرها؛ حيوانات.

منابعی كه با كمك دست بشر بعنوان منبع اقتصادي مطرح مي‌شود عبارتند از: كشاورزي؛ زنبور‌داري؛ صنعت؛ استخراج معدن.

منابع طبیعی اقتصادی در قرآن

موضوع اقتصاد، در بر گيرنده خواست‌ها، نيازها و بلند پروازي‌هاي بشر است. بر اين اساس، بحث پيرامون منابع تامين كننده اين نيازها مطرح مي‌شود. خداوند در قرآن، منابع مهم تأمين نيازهای بشر را معرّفي مي‌كند. مانند منابع طبيعي اقتصادی كه خداوند در طبيعت به قرار داده است و بشر دخالتی در آن ندارد.

۱. زمين

بهره‌وری از فراورده‌های زمين يكى از منابع طبیعی اقتصادی است كه انسان از منافع مستقيم و غيرمستقيم آن بهره مى‌‏برد: ﴿هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا في‏ مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ؛ او كسى است كه زمين را براى شما رام كرد، بر شانه‌‏هاى آن راه برويد و از روزي‌هاى خداوند بخوريد؛ و بازگشت و اجتماع همه به سوى اوست.﴾(ملک:۱۵)

قرآن در آیاتی دیگری نیز به این منبع اقتصادی اشاره کرده است.

۲. آب‌هاي طبيعي

قرآن وقتی خالق جهان را معرفی می‌کند، می‌گوید او كسي است كه از آسمان آبي فرستاد كه نوشيدن شما از آن است و گيا‌هان و درختاني كه حيوانات خود را در آن به چرا مي‌بريد نيز از آن است: ﴿هُوَ الَّذي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فيهِ تُسيمُونَ﴾(نحل:۱۰) در قرآن اشارات فراواني به آب‌ها شده است.

۳. گياهان، مراتع، جنگل‌هاي طبيعي

در ارتباط با اين منبع اقتصادي نيز آيات فراواني وجود دارد. به‌عنوان نمونه به يك مورد آن اشاره مي‌شود: ﴿وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ؛ و زمين را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بيرون آورد و كوه‌ها را ثابت و محكم نمود همه اين‌ها براي بهره گيري شما و چهار پايان‌تان است.﴾(نازعات:۳۳-۳۰)

۴. دريا و ثروت‌هاي دريايي

از مهمترين منابع اقتصادي كه قرآن مطرح مي‌كند اين منبع عظيم است كه قرآن در آيات فراواني به آن اشاره مي‌كند. به يك مورد اشاره مي‌شود: ﴿وَ هُوَ الَّذي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَه تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ او كسى است كه دريا را مسخّر ساخت تا از آن، گوشت تازه بخوريد؛ و زيورى براى پوشيدن از آن استخراج كنيد؛ و كشتي‌ها را مى‏‌بينى كه سينه دريا را مى‏‌شكافند تا شما از فضل خدا بهره گيريد؛ شايد شكر نعمت‌هاى او را بجا آوريد.﴾(نحل:۱۴)

۵. بادها و ابرها

آيات فراواني در قرآن شريف وجود دارد كه ابرها و بادها را بعنوان منابع مهم اقتصادي معرفي مي‌كند. به‌عنوان نمونه به يك مورد اشاره مي شود: ﴿وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ يُرْسِلَ الرِّياحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِيُذيقَكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و از آيات عظمت خدا اين است كه بادها را به‌عنوان بشارتگراني مي‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سيراب كند) و كشتي‌ها به فرمانش حركت كنند و از فضل او بهره گيريد شايد شكر گذاري كنيد.﴾(روم:۴۶)

۶. حيوانات

استفاده از گوشت، شیر، پوست حیوانات و نیز حمل بار و سواری گرفتن از حیوانات یکی از منابع معرفی شده اقتصادی قرآن است تا آنجا كه سوره‌اي از قرآن كريم به نام «انعام» اختصاص يافته است كه جهت رعايت اختصار به يك آيه اشاره مي شود: ﴿وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فيها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ. وَ لَكُمْ فيها جَمالٌ حينَ تُريحُونَ وَ حينَ تَسْرَحُونَ. وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى‏ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ. وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَميرَ لِتَرْكَبُوها وَ زينَه وَ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ؛ و چهارپايان را آفريد؛ در حالى كه در آنها، براى شما وسيله پوشش و منافع ديگرى است؛ و از گوشت آنها مى‏خوريد! و در آنها براى شما زينت و شكوه است به هنگامى كه آنها را به استراحت‌گاه‌شان بازمى‏گردانيد، و هنگامى كه به صحرا مى‏فرستيد! آنها بارهاى سنگين شما را به شهرى حمل مى‏‌كنند كه جز با مشقّت زياد، به آن نمى‏‌رسيديد؛ پروردگارتان رؤوف و رحيم است! همچنين اسب‌ها و استرها و الاغ‌ها را آفريد تا بر آنها سوار شويد و زينت شما باشد و چيزهايى مى‏آفريند كه نمى‏دانيد.﴾(نحل:۸-۵)

منابع اقتصادی قرآن با دخالت بشری

قرآن در کنار منابع طبیعی اقتصادی به منابعی اشاره دارد که با تلاش بشریت بدست می‌آید.

۱. كشاورزي

کشاورزی یکی از منابع اقتصادی است که قرآن بدان اشاره دارد: ﴿الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ؛ آن كس كه زمين را بستر شما، و آسمان را همچون سقفى بالاى سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبى فرو فرستاد؛ و به وسيله آن، ميوه‏‌ها را پرورش داد؛ تا روزى شما باشد.﴾(بقره:۲۲)

۲. زنبور‌داري

قرآن عسل را شفابخش معرفی کرده است که می‌رساند علاوه بر منبع اقتصادی بودن زنبور عسل، می‌تواند در بهداشت و پیشگیری از بیمارها هم موثر باشد: ﴿وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ . ثُمَّ كُلي‏ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكي‏ سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآيَه لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ و پروردگار تو به زنبور عسل «وحى» (و الهام غريزى) نمود كه: «از كوه‏‌ها و درختان و داربست‌هايى كه مردم مى‏سازند، خانه‏‌هايى برگزين! سپس از تمام ثمرات (و شيره گل‌ها) بخور و راه‏‌هايى را كه پروردگارت براى تو تعيين كرده است، براحتى بپيما! «از درون شكم آنها، نوشيدنى با رنگهاى مختلف خارج مى‏‌شود كه در آن، شفا براى مردم است؛ به يقين در اين امر، نشانه روشنى است براى جمعيّتى كه مى‏‌انديشند.﴾(نحل:۶۹-۶۸)

۳. صنعت

يكي از منابع مهم اقتصادي صنعت است كه قرآن كريم در آيات متعدّدي به آن اشاره فرموده است. خداوند به حضرت داود(ع) زره‌بافی را یاد داد تا هزینه زندگی خود را با فروش آن تأمین کند: ﴿وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَه لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاكِرُونَ؛ و ساختن زره را بخاطر شما به او تعليم داديم، تا شما را در جنگ‌هاي‌تان حفظ كند؛ آيا شكرگزار (اين نعمت‌هاى خدا) هستيد.﴾(انبیاء:۸۰)

صنعت آهن یکی دیگر از منابع اقتصادی است که در قرآن آمده است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزيزٌ؛ ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حقّ از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند؛ و آهن را نازل كرديم كه در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است، تا خداوند بداند چه كسى او و رسولانش را يارى مى‏‌كند بى‏آنكه او را ببينند؛ خداوند قوىّ و شكست‏‌ناپذير است.﴾(حدید:۲۵) خداوند علوم مورد نیاز ساخت ابزارها از آهن را به حضرت داود(ع) یاد داد: ﴿وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً يا جِبالُ أَوِّبي‏ مَعَهُ وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَديدَ؛ و ما به داوود از سوى خود فضيلتى بزرگ بخشيديم؛ (ما به كوه‌‏ها و پرندگان گفتيم:) اى كوه‏‌ها و اى پرندگان! با او هم‏‌آواز شويد و همراه او تسبيح خدا گوييد! و آهن را براى او نرم كرديم.﴾(سبأ:۱۰)

صنعت سدسازی یکی دیگر از منابع معرفی شده قرآن است: ﴿آتُوني‏ زُبَرَ الْحَديدِ حَتَّى إِذا ساوى‏ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُوني‏ أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً؛ (ذوالقرنین گفت:) قطعات بزرگ آهن برايم بياوريد! تا وقتى كه كاملًا ميان دو كوه را پوشانيد، گفت: در آن بدميد! (آنها دميدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته كرد، و گفت: « (اكنون) مس مذاب برايم بياوريد تا بر روى آن بريزم!﴾(کهف:۹۶)

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر

• محمد حسين ابراهيمي؛ اقتصاد در قرآن، قم، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.