گناه غیبت در قرآن

سؤال

غیبت و ریختن آبروی مؤمن از نگاه اسلام چگونه است؟

غیبت آن است که در غیاب کسی عیبی از عیوب او فاش شود. خواه این عیب جسمانی باشد، یا اخلاقی، در اعمال او باشد یا در سخنش؛ بنابراین، اگر کسی صفات ظاهر و آشکار دیگری را بیان کند، غیبت نخواهد بود، مگر این‌که قصد مذمت و عیب‌جویی داشته باشد. اگر صفتی در شخصی وجود نداشته باشد و گفته شود داخل در عنوان «تهمت» خواهد بود که گناه آن به مراتب شدیدتر و سنگین‌تر است.

تعبیراتی که در قرآن و روایات اسلامی به کار رفته است نشان می‌دهد که آبرو و حیثیت انسان مانند مال و جانش، از اهمیت بسیاری برخوردار است. و غیبت که آبرو و وجهه انسان‌ها را از بین می‌برد، از بزرگترین گناهان شمرده می‌شود. قرآن غیبت‌کردن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه کرده است تا شدت زشتی‌اش را نشان دهد.

نکوهش غیبت در قرآن

۱. آیه: ﴿لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیم؛ و هیچ‌یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ (به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید. تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است.﴾(حجرات:۱۲)‏

آیه یاد شده اشاره به نکات اخلاقی و تربیتی دارد، از جمله:

1. فرد غائب همچون مرده است که قدرت بر دفاع از خویش ندارد و هجوم بردن بر کسی که قادر بر دفاع از خویش نیست، بدترین نوع ناجوانمردی است.
2. بی‌شک خوردن گوشت مرده سبب سلامت جسم و جان نمی‌شود، بلکه سرچشمه انواع بیماری‌ها است، بنابراین، غیبت‌کننده اگر آتش کینه و حسد خود را با غیبت به‌طور موقت فرونشاند، به یقین چیزی نمی‌گذرد که همان بذرهای نهفته مفاسد اخلاقی در درون جان او سر می‌کشد و رشد می‌کند.
3. غیبت‌کننده انسان ضعیف و ناتوانی است که شهامت رویارویی با مسائل را ندارد و به همین دلیل به مرده برادر خویش هجوم می‌برد.

۲. آیه: ﴿وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَه لُمَزَه؛ واى بر هر عيب‌جوى طعنه‌زن.﴾(همزه:۱)

واژه «لمزه» و «همزه» که هر دو صیغه مبالغه هستند به یک معنی بوده، و اشاره به غیبت‌کنندگان و عیب‌جویان دارد.

تعبیر به «ویل» که در آغاز این آیه آمده است، در ۲۷ مورد از قرآن مجید دیده می‌شود، که در مقام نفرین و به معنی هلاکت یا به معنی انواع عذاب است، و با توجه به موارد استعمال ویل در قرآن، به خوبی روشن می‌شود که این واژه در مواردی به کار می‌رود که کارهای بسیار زشتی انجام گرفته است، و از اینجا روشن می‌شود که غیبت و عیب‌جویی از دیدگاه قرآن مجید از زشت‌ترین کارهاست.

۳. آیه: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَه فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَه؛ کسانی که دوست دارند زشتی‌ها در میان مردم با ایمان شیوع یابد عذاب دردناکی برای آنان در دنیا و آخرت است.﴾(نور:۱۹)

در این آیه خداوند به‌طور مستقیم سخن از نکوهش اشاعه فحشاء و تهدید شدید مرتکب‌شوندگان به میان می‌آورد و به‌طور ضمنی، از غیبت کردن مذمت می‌کند؛ زیرا اشاعه فحشاء غالباً از راه غیبت یا تهمت است. البته شأن نزول آیه در مورد تهمتی است که از سوی منافقان به یکی از همسران پیامبر(ص) زده شده بود، ولی مسئله اشاعه فحشاء مفهوم عام دارد که به ویژه غیبت را در بسیاری از موارد شامل می‌شود و هرگاه کارهای خلافی را مردم در پنهانی انجام داده‌اند و کسی از آن آگاه نیست برملا شود، بسیاری از افرادی که ایمانشان ضعیف است تشویق به انجام آن می‌شوند.

۴. آیه: ﴿لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمِیعاً عَلِیما؛ خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی‌ها (ی دیگران) را اظهار کند، مگر آن کسی که مورد ستم واقع شده باشد، خداوند شنوا و دانا است.﴾(نساء:۱۴۸)

در آیه یاد شده سخن از جواز غیبت کردن برای مظلومانی که به دادخواهی برمی‌خیزند آمده که از آن به خوبی استفاده می‌شود که غیبت خارج از این مورد جایز نیست. و زشتی فراوان غیبت و عواقب دردناک آن در دنیا و آخرت، به خوبی روشن می‌شود.

آثار زیان‌بار غیبت در روایات

سرمایه بزرگ انسان در زندگی، حیثیت و آبرو و شخصیت اوست و هر که آن را به خطر اندازد مانند آن است که جان او را به خطر انداخته است؛ یکی از فلسفه‌های حرمت غیبت این است که این سرمایه بزرگ بر باد نرود، و حرمت اشخاص درهم نشکند. نکته دیگر این‌که غیبت، بدبینی می‌آورد، پیوندهای اجتماعی را سُست، بذر کینه و عداوت را در دل‌ها می‌پاشد و گاه سرچشمه نزاع‌های خونین و قتل و کشتار می‌گردد.

پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «درهمی که انسان از ربا به دست می‌آورد گناهش نزد خدا از سی و شش زنا بزرگتر است و از هر ربا بالاتر آبروی مسلمان است.»

و در حدیث دیگری آمده است که خداوند به حضرت موسی(ع) وحی فرستاد: «کسی که بمیرد در حالی که از غیبت توبه کرده باشد آخرین کسی است که وارد بهشت می‌شود و کسی که بمیرد در حالیکه اصرار بر آن داشته باشد اولین کسی است که وارد دوزخ می‌گردد.»

و نیز در حدیثی از پیغمبر اسلام(ص) می‌خوانیم: «تأثیر غیبت در دین مسلمان از خوره در جسم او سریع‌تر است.» و فرمودند: «الغیبه اشدّ من الزّنا؛ (گناه) غیبت شدیدتر از زنا است».

مطالعه بیشتر

۱. معراج السعاده، ملااحمد نراقی، ص۴۲۸.

۲. گناهان کبیره، شهید آیت‌الله دستغیب.

۳. اخلاق در قرآن، آیت‌الله مکارم شیرازی، ناصر، ج۳، ص۱۰۴–۹۷.