پیش نویس:بیتالمال: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{درگاه|حکومت دینی}} | |||
بیتالمال به مکانی اطلاق میشود که در آن ذخایر و اموال عمومی [[حکومت اسلامی]] برای استفاده مسلمانان نگهداری میشود. این مفهوم به معنای خزانهداری کل و «بیت مال المسلمین» نیز شناخته میشود. با رشد جوامع بشری و تأسیس حکومتها، مرکزی به نام بیتالمال شکل گرفت که شامل [[اموال عمومی]] و شرعی است. این اموال به دو دسته تقسیم میشوند: اموال بدون مصارف خاص که متعلق به عموم [[مسلمانان]] است و در مصالح آنان صرف میشود، و اموال با مصارف خاص که شامل [[زکات]] و [[خمس در دوران غیبت|خمس]] میشود و برای مصارف مشخصی تعیین شدهاند. | |||
منابع بیتالمال شامل درآمدهایی چون [[فیء]]، [[انفال]]، زکات و مالیاتها است. این اموال باید به گونهای مصرف شوند که به نفع جامعه مسلمانان باشد، از جمله تأمین امنیت، آبادانی کشور و کمک به نیازمندان. [[حاکم اسلامی]] مسئولیت دارد تا پس از جمعآوری [[مالیات]]، این منابع را در راستای مصالح عمومی صرف کند. به همین دلیل، برخی از هزینهها مانند تأمین نیازهای خانواده شهدا و تأمین هزینههای عمومی نیز از درآمدهای بیتالمال تأمین میشود. [[امام خمینی]] و دیگر فقها بر این باورند که بیتالمال باید در جهت رفاه و استقلال کشور و تأمین نیازهای عمومی مسلمانان صرف شود. | |||
== تعریف بیت المال == | == تعریف بیت المال == | ||
==== تعریف لغوی : ==== | ==== تعریف لغوی : ==== | ||
بیتالمال به مکانی گفته میشود که در آن ذخایر و اندوختههای حکومت اسلامی<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ بزرگ سخن|نام خانوادگی=انوری|جلد=2|صفحه=1109}}</ref>و اموال عمومی متعلق به همه | بیتالمال به مکانی گفته میشود که در آن ذخایر و اندوختههای [[حکومت اسلامی]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ بزرگ سخن|نام خانوادگی=انوری|جلد=2|صفحه=1109}}</ref>و اموال عمومی متعلق به همه [[مسلمانان]]، برای صرف در مصالح آنان<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ جامع فقه مطابق مذهب أهل بیت علیهم السلام|نام خانوادگی=هاشمی شاهرودی|جلد=2|صفحه=155}}</ref>نگهداری میشود. «بیت مال المسلمین» و «خزانهداری کل»، از دیگر عناوین گفته شده برای بیتالمال است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بیتالمال پیدایش و تحولات آن|نام خانوادگی=دجیلی|جلد=1|صفحه=16}}</ref>؛ اما امروزه، به خود اموال یادشده نیز، بیتالمال گفته میشود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=لغتنامه دهخدا|نام خانوادگی=دهخدا|جلد=3|صفحه=3/4469}}</ref> | ||
==== تعریف اصطلاحی: ==== | ==== تعریف اصطلاحی: ==== | ||
به همراه رشد جوامع بشری و تأسیس حکومت، مرکزی نیز برای جمع و نگهداری اموال عمومی با نام «خزانه دولت» و در اصطلاح اسلامی، بیتالمال شکل گرفت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=غارت بیتالمال|نام خانوادگی=شبزندهدار|جلد=1|صفحه=306}}</ref>اموال بیتالمال به معنای اموال عمومی و شرعی،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اصول الکافی|نام خانوادگی=شیخ کلینی|جلد=5|صفحه=44}}</ref> اجمالاً در همه ادیان و امتهای گذشته ازجمله در مسیحیت وجود داشتهاست.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دراسات فی المکاسب المحرمه|نام خانوادگی=منتظری|جلد=3|صفحه=8}}</ref> | به همراه رشد جوامع بشری و تأسیس حکومت، مرکزی نیز برای جمع و نگهداری [[اموال عمومی]] با نام «خزانه دولت» و در اصطلاح اسلامی، بیتالمال شکل گرفت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=غارت بیتالمال|نام خانوادگی=شبزندهدار|جلد=1|صفحه=306}}</ref>اموال بیتالمال به معنای اموال عمومی و شرعی،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اصول الکافی|نام خانوادگی=شیخ کلینی|جلد=5|صفحه=44}}</ref> اجمالاً در همه [[ادیان]] و امتهای گذشته ازجمله در [[مسیحیت]] وجود داشتهاست.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دراسات فی المکاسب المحرمه|نام خانوادگی=منتظری|جلد=3|صفحه=8}}</ref> | ||
== چه اموالی جزء بیت المال است؟ == | == چه اموالی جزء بیت المال است؟ == | ||
منابع بیتالمال بر دو نوع است: | منابع بیتالمال بر دو نوع است: | ||
[[پرونده:بیت المال.jpg|جایگزین=بیت المال|بندانگشتی|اميرالمؤمنين (ع):رمز بقاء اسلام به اين است که بيت المال در دست عادل باشد.]] | |||
==== اموال بدون مصارف خاص ==== | ==== اموال بدون مصارف خاص ==== | ||
منابعی که در شرع اسلامی، مصارف خاصی برای آنها تعیین نشده که خود بر دو نوعاند: الف) منابعی که متعلق به عموم | منابعی که در شرع اسلامی، مصارف خاصی برای آنها تعیین نشده که خود بر دو نوعاند: الف) منابعی که متعلق به عموم [[مسلمانان]]<nowiki/>اند و در مصالح آنان صرف میشوند؛ مانند [[خراج]] و مقاسمه که درآمد حاصل از زمینهای فتحشده با قهر و غلبه است،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جامع المقاصد فی شرح القواعد|نام خانوادگی=کرکی|جلد=1|صفحه=402}}</ref>سهم سبیل الله از [[زکات]]،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب القضاء|نام خانوادگی=آشتیانی|جلد=1|صفحه=102}}</ref>جزیه، اموالی که وصیت شده در راه خیر صرف شوند و آنچه به عموم مسلمانان تعلق دارد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب القضاء|نام خانوادگی=آشتیانی|جلد=1|صفحه=102}}</ref>ب) منابعی که به لحاظ منصب [[رسالت]] یا [[امامت]]، ملک رسول خدا (ص) یا امامان معصوم (ع) است و درآمد حاصل از آن در اختیار آنان قرار میگیرد تا هر گونه که صلاح دیدند هزینه کنند، مانند [[انفال]] و [[سهم امام]] (ع) از [[خمس]]؛ | ||
==== منابع با مصارف خاص ==== | ==== منابع با مصارف خاص ==== | ||
منابعی که مصارف خاصی دارند، مثل سهم سادات از خمس و غیر از سهم سبیلالله از زکات.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ جامع فقه مطابق مذهب أهل بیت علیهم السلام|نام خانوادگی=هاشمی شاهرودی|جلد=2|صفحهها=155-156}}</ref>برخی از فقها این منابع را جزو بیتالمال ندانسته، معتقدند دیدگاه دیگر فقها هم همین است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب القضاء|نام خانوادگی=آشتیانی|جلد=1|صفحه=103}}</ref> امامخمینی | منابعی که مصارف خاصی دارند، مثل [[سهم سادات]] از خمس و غیر از سهم سبیلالله از زکات.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ جامع فقه مطابق مذهب أهل بیت علیهم السلام|نام خانوادگی=هاشمی شاهرودی|جلد=2|صفحهها=155-156}}</ref>برخی از فقها این منابع را جزو بیتالمال ندانسته، معتقدند دیدگاه دیگر فقها هم همین است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب القضاء|نام خانوادگی=آشتیانی|جلد=1|صفحه=103}}</ref> [[امام خمینی|امامخمینی]] [[جزیه]]، خراج، خمس، زکات<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ولایت فقیه|نام خانوادگی=امامخمینی|جلد=1|صفحه=28}}</ref>و خراج اراضی خراجیه را از منابع مالی حکومت اسلامی بهشمار میآورد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ولایت فقیه|نام خانوادگی=امامخمینی|جلد=1|صفحه=52}}</ref> | ||
مهمترین درآمدهای بیت المال بدین شرح است: | مهمترین درآمدهای بیت المال بدین شرح است: | ||
| خط ۲۷: | خط ۳۲: | ||
# [[انفال]] | # [[انفال]] | ||
#* سرزمینهایی که بدون جنگ فتح شده یا صاحبان آن با میل خود تسلیم کردهاند (فیء)؛ | #* سرزمینهایی که بدون جنگ فتح شده یا صاحبان آن با میل خود تسلیم کردهاند (فیء)؛ | ||
#* زمینهای | #* [[زمینهای موات]]؛ | ||
#* سواحل دریاها و رودخانهها؛ | #* سواحل دریاها و رودخانهها؛ | ||
#* قلهها، کوهها و سنگهای موجود در آن و گیاهان؛ | #* قلهها، کوهها و سنگهای موجود در آن و گیاهان؛ | ||
| خط ۳۶: | خط ۴۱: | ||
# [[خمس]] | # [[خمس]] | ||
# گمرکات (روایات دربارۀ جواز اخذ آن متفق نیستند و [[فقها]] نیز در میزان حق گمرکی مسلمان و ذمّی اتفاق نظر ندارند. هرچند یک چهارم حق گمرکی از مسلمانان و تمام آن از [[اهل ذمه]] گرفته میشده است.)<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ بیهقی|نام=بیهقی|جلد=9|صفحه=210}}</ref> | # گمرکات (روایات دربارۀ جواز اخذ آن متفق نیستند و [[فقها]] نیز در میزان حق گمرکی مسلمان و ذمّی اتفاق نظر ندارند. هرچند یک چهارم حق گمرکی از مسلمانان و تمام آن از [[اهل ذمه]] گرفته میشده است.)<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ بیهقی|نام=بیهقی|جلد=9|صفحه=210}}</ref> | ||
# مالیاتها و عوارض: مالیات نیز که در فقه اسلامی، گاهی با عنوان «ضرائب» از آن یاد میشود،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مستمسک العروة الوثقی|نام خانوادگی=حکیم|جلد=9|صفحه=181}}</ref>یکی از منابع پذیرفتهشده در نظامهای اقتصادی برای تأمین بودجه و بیتالمال است و بعضی از روایات مرتبط با وضع زکات بر اسب در دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع)، بر جواز آن دلالت دارد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اصول الکافی|نام خانوادگی=شیخ کلینی|جلد=3|صفحه=530}}</ref>امامخمینی<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=البیع|نام خانوادگی=امامخمینی|جلد=2|صفحه=626}}</ref>و برخی دیگر از فقها<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء|نام خانوادگی=کاشفالغطاء|جلد=4|صفحه=333}}</ref>بر مشروعیت و جواز گرفتن مالیات در صورت حکومت حاکم مشروع تأکید کردهاند. مالیات بر درآمد، از احکام اولیه اسلام نیست و نشانی از آن در فقه اسلامی دیده نمیشود؛ اما به مقتضای نیازهای حکومت و از باب ضرورت، حکومت اسلامی میتواند از مردم مالیات بگیرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نظری فقهی بر مالیات|نام خانوادگی=نجومی|جلد=1|صفحه=122}}</ref>در نگاه کلی امامخمینی فقها از طرف امام معصوم(ع) حجت بر مردماند و امور مسلمانان ازجمله گرفتن و صرف درآمدهای عمومی، به آنان واگذار شدهاست<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ولایت فقیه|نام=امامخمینی|جلد=1|صفحه=82}}</ref> | # مالیاتها و عوارض: مالیات نیز که در فقه اسلامی، گاهی با عنوان «ضرائب» از آن یاد میشود،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مستمسک العروة الوثقی|نام خانوادگی=حکیم|جلد=9|صفحه=181}}</ref>یکی از منابع پذیرفتهشده در نظامهای اقتصادی برای تأمین بودجه و بیتالمال است و بعضی از روایات مرتبط با وضع زکات بر اسب در دوران حکومت [[امیرالمؤمنین]] (ع)، بر جواز آن دلالت دارد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اصول الکافی|نام خانوادگی=شیخ کلینی|جلد=3|صفحه=530}}</ref>امامخمینی<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=البیع|نام خانوادگی=امامخمینی|جلد=2|صفحه=626}}</ref>و برخی دیگر از فقها<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء|نام خانوادگی=کاشفالغطاء|جلد=4|صفحه=333}}</ref>بر مشروعیت و جواز گرفتن مالیات در صورت حکومت حاکم مشروع تأکید کردهاند. مالیات بر درآمد، از احکام اولیه اسلام نیست و نشانی از آن در فقه اسلامی دیده نمیشود؛ اما به مقتضای نیازهای حکومت و از باب ضرورت، حکومت اسلامی میتواند از مردم مالیات بگیرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نظری فقهی بر مالیات|نام خانوادگی=نجومی|جلد=1|صفحه=122}}</ref>در نگاه کلی امامخمینی فقها از طرف امام معصوم(ع) حجت بر مردماند و امور مسلمانان ازجمله گرفتن و صرف درآمدهای عمومی، به آنان واگذار شدهاست<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ولایت فقیه|نام=امامخمینی|جلد=1|صفحه=82}}</ref> | ||
# درآمد اماکن عمومی: یکی از شیوههای درآمد دولت بنای اماکن عمومی همچون بازارها و کاروانسراها و میهمانخانهها بوده که درآمد آنها به بیت المال منتقل میشده است، از جمله [[منصور عباسی|ابوجعفر منصور عبّاسی]] بعداز اینکه بازارها را به دلایل امنیتی از شهر بغداد خارج کرد و در [[کرخ|محلۀ کرخ]] بنا نهاد، براساس مساحت بازار از استفاده کنندگان از آن [[اجاره]] میگرفت؛<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فتوح البلدان|نام=بلاذری|جلد=1|صفحه=415}}</ref> | # درآمد اماکن عمومی: یکی از شیوههای درآمد دولت بنای اماکن عمومی همچون بازارها و کاروانسراها و میهمانخانهها بوده که درآمد آنها به بیت المال منتقل میشده است، از جمله [[منصور عباسی|ابوجعفر منصور عبّاسی]] بعداز اینکه بازارها را به دلایل امنیتی از شهر بغداد خارج کرد و در [[کرخ|محلۀ کرخ]] بنا نهاد، براساس مساحت بازار از استفاده کنندگان از آن [[اجاره]] میگرفت؛<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فتوح البلدان|نام=بلاذری|جلد=1|صفحه=415}}</ref> | ||
{{ | |||
== مصالح مصرف بیتالمال چیست و تشخیصش با کیست؟ == | |||
بخش عمومی بیتالمال بنا به صلاحدید [[حاکم اسلامی]] باید در مصالح مسلمانان صرف شود. یکی از وظایف حاکم اسلامی، پس از جمعآوری مالیات، آبادکردن کشور است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نهج البلاغه ترجمه سیدجمالالدین دینپرور|نام خانوادگی=سیدجمالالدین دینپرور|جلد=ن53|صفحه=452}}</ref> علاوه بر این، در منابع فقهی، برخی موارد معین و مشخصی برای مصرف بیتالمال بیان شدهاست: | |||
# متصدیان برقراری نظم و امنیت در جامعه مانند حاکمان و فرمانداران،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المبسوط|نام=شیخ طوسی|جلد=2|صفحه=75}}</ref>قضات و منشیان آنان<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام|نام خانوادگی=نجفی|صفحه=51-54}}</ref> و رزمندگان<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام|نام خانوادگی=نجفی|جلد=21|صفحه=214}}</ref> | |||
# اقامه و [[شعائرالله در قرآن|احیای شعائر]] و آموزههای دینی که شامل پرداخت مستمری به مؤذن،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام|نام خانوادگی=نجفی|جلد=40|صفحهها=54}}</ref> امام جماعت، معلم قرآن<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام|نام=شهید ثانی|جلد=13|صفحه=350}}</ref>و پرداخت هزینه اعزام به حج و زیارت قبر پیامبر اسلام(ص) در صورت ناتوانی مالی مسلمانان و تعطیلی [[حج در قرآن|حج]] و [[زیارت]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=العروة الوثقی|نام خانوادگی=یزدی طباطبایی|جلد=4|صفحه=343}}</ref> | |||
# نیازمندیهای مربوط به مصالح عمومی مسلمانان، مانند خرید ساز و برگ جنگی برای تقویت توان دفاعی مسلمانان<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المبسوط|نام=شیخ طوسی|جلد=2|صفحه=75}}</ref>و همچنین مصالح شخصی مربوط با مصالح عمومی مانند تأمین نیازهای خانواده شهدا<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المبسوط|نام=طوسی|جلد=2|صفحه=73}}</ref>و هزینه ازدواج نیازمندان.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان|نام خانوادگی=اردبیلی|جلد=13|صفحه=361}}</ref>در مقطعی از صدر اسلام، بخشی از بیتالمال با عنوان «[[عطاء]]» میان همه مسلمانان به مساوات تقسیم میشد؛ همان گونه که بخشی از آن، برای تأسیسات عمومی مانند ساخت مسجدها، شهرها و کندن نهرها، خدمات عمومی و رسیدگی به محرومان و افراد نیازمند هزینه میشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بیتالمال پیدایش و تحولات آن،|نام خانوادگی=دجیلی|جلد=1|صفحهها=110-117}}</ref> | |||
فقها<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=العروة الوثقی|نام=یزدی طباطبایی|جلد=4|صفحه=94}}</ref>و ازجمله [[امام خمینی|امامخمینی]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تحریر الوسیله|نام=امامخمینی|جلد=1|صفحهها=318-351}}</ref>برای مصرف زکات بنابر قرآن کریم،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=توبه، ۶۰}}</ref>هشت مصرف ذکر کردهاند: | |||
# فقرا؛ | |||
# [[مساکین]]؛ | |||
# کارگزاران زکات؛ | |||
# [[مؤلفة القلوب؛]] | |||
# بردگان؛ | |||
# بدهکاران؛ | |||
# فی سبیل الله؛ | |||
# درراهماندگان. | |||
با این حال، امامخمینی معتقد است امروزه مصرف [[زکات]] منحصر در مصارف هشتگانه نیست و صدها مورد دیگر را نیز دربر میگیرد<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=صحیفه امام|نام=امامخمینی|جلد=21|صفحه=150}}</ref>چنانکه ایشان بعید نمیدانست که مراد از «فی سبیل الله» که یکی از مصارف زکات است، مصالح عمومی اسلام و مسلمانان باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تحریر الوسیله|نام خانوادگی=امامخمینی|جلد=1|صفحه=319}}</ref>ایشان خاطرنشان کرده بیتالمال بهطور کلی باید در مصالح کشور مانند ادارهها، مراکز نظامی، معارف و فرهنگ و آبادانی و رفاه مردم و هزینههایی که برای اداره کشور یا حفظ عظمت و استقلال بینالمللی کشور ضروری است، صرف شود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کشف اسرار|نام خانوادگی=امامخمینی|جلد=1|صفحه=260}}</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = | | شاخه اصلی = فقه | ||
| شاخه فرعی۱ = | | شاخه فرعی۱ = اصطلاحات فقهی | ||
| شاخه فرعی۲ = | | شاخه فرعی۲ = | ||
| شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ ژوئن ۲۰۲۵، ساعت ۱۶:۲۵
سؤال
منظور از بیتالمال چیست؟ چه اموالی جزء بیتالمال محسوب میشود و استفاده از آنها در صلاحدید چه کسی است؟
درگاهها
بیتالمال به مکانی اطلاق میشود که در آن ذخایر و اموال عمومی حکومت اسلامی برای استفاده مسلمانان نگهداری میشود. این مفهوم به معنای خزانهداری کل و «بیت مال المسلمین» نیز شناخته میشود. با رشد جوامع بشری و تأسیس حکومتها، مرکزی به نام بیتالمال شکل گرفت که شامل اموال عمومی و شرعی است. این اموال به دو دسته تقسیم میشوند: اموال بدون مصارف خاص که متعلق به عموم مسلمانان است و در مصالح آنان صرف میشود، و اموال با مصارف خاص که شامل زکات و خمس میشود و برای مصارف مشخصی تعیین شدهاند.
منابع بیتالمال شامل درآمدهایی چون فیء، انفال، زکات و مالیاتها است. این اموال باید به گونهای مصرف شوند که به نفع جامعه مسلمانان باشد، از جمله تأمین امنیت، آبادانی کشور و کمک به نیازمندان. حاکم اسلامی مسئولیت دارد تا پس از جمعآوری مالیات، این منابع را در راستای مصالح عمومی صرف کند. به همین دلیل، برخی از هزینهها مانند تأمین نیازهای خانواده شهدا و تأمین هزینههای عمومی نیز از درآمدهای بیتالمال تأمین میشود. امام خمینی و دیگر فقها بر این باورند که بیتالمال باید در جهت رفاه و استقلال کشور و تأمین نیازهای عمومی مسلمانان صرف شود.
تعریف بیت المال
تعریف لغوی :
بیتالمال به مکانی گفته میشود که در آن ذخایر و اندوختههای حکومت اسلامی[۱]و اموال عمومی متعلق به همه مسلمانان، برای صرف در مصالح آنان[۲]نگهداری میشود. «بیت مال المسلمین» و «خزانهداری کل»، از دیگر عناوین گفته شده برای بیتالمال است[۳]؛ اما امروزه، به خود اموال یادشده نیز، بیتالمال گفته میشود.[۴]
تعریف اصطلاحی:
به همراه رشد جوامع بشری و تأسیس حکومت، مرکزی نیز برای جمع و نگهداری اموال عمومی با نام «خزانه دولت» و در اصطلاح اسلامی، بیتالمال شکل گرفت.[۵]اموال بیتالمال به معنای اموال عمومی و شرعی،[۶] اجمالاً در همه ادیان و امتهای گذشته ازجمله در مسیحیت وجود داشتهاست.[۷]
چه اموالی جزء بیت المال است؟
منابع بیتالمال بر دو نوع است:
اموال بدون مصارف خاص
منابعی که در شرع اسلامی، مصارف خاصی برای آنها تعیین نشده که خود بر دو نوعاند: الف) منابعی که متعلق به عموم مسلماناناند و در مصالح آنان صرف میشوند؛ مانند خراج و مقاسمه که درآمد حاصل از زمینهای فتحشده با قهر و غلبه است،[۸]سهم سبیل الله از زکات،[۹]جزیه، اموالی که وصیت شده در راه خیر صرف شوند و آنچه به عموم مسلمانان تعلق دارد.[۱۰]ب) منابعی که به لحاظ منصب رسالت یا امامت، ملک رسول خدا (ص) یا امامان معصوم (ع) است و درآمد حاصل از آن در اختیار آنان قرار میگیرد تا هر گونه که صلاح دیدند هزینه کنند، مانند انفال و سهم امام (ع) از خمس؛
منابع با مصارف خاص
منابعی که مصارف خاصی دارند، مثل سهم سادات از خمس و غیر از سهم سبیلالله از زکات.[۱۱]برخی از فقها این منابع را جزو بیتالمال ندانسته، معتقدند دیدگاه دیگر فقها هم همین است.[۱۲] امامخمینی جزیه، خراج، خمس، زکات[۱۳]و خراج اراضی خراجیه را از منابع مالی حکومت اسلامی بهشمار میآورد.[۱۴]
مهمترین درآمدهای بیت المال بدین شرح است:
- فیء (که مهمترین مصادیق آن، بنابر رأی مشهور، خراج و جزیه بوده است)
- انفال
- سرزمینهایی که بدون جنگ فتح شده یا صاحبان آن با میل خود تسلیم کردهاند (فیء)؛
- زمینهای موات؛
- سواحل دریاها و رودخانهها؛
- قلهها، کوهها و سنگهای موجود در آن و گیاهان؛
- اموال اختصاصی شاهان و اشیای گرانبها و برگزیده غنیمتهای جنگی؛
- ارث بدون وارث؛
- معادن بدون مالک[۱۵]
- زکات : زکات یکی از مالیاتهای ثابت اسلامی است که از نظر بیشتر فقها، به نُه چیز؛ شامل شتر، گاو، گوسفند، طلا، نقره، گندم، جو، خرما و کشمش تعلق میگیرد.[۱۶]
- خمس
- گمرکات (روایات دربارۀ جواز اخذ آن متفق نیستند و فقها نیز در میزان حق گمرکی مسلمان و ذمّی اتفاق نظر ندارند. هرچند یک چهارم حق گمرکی از مسلمانان و تمام آن از اهل ذمه گرفته میشده است.)[۱۷]
- مالیاتها و عوارض: مالیات نیز که در فقه اسلامی، گاهی با عنوان «ضرائب» از آن یاد میشود،[۱۸]یکی از منابع پذیرفتهشده در نظامهای اقتصادی برای تأمین بودجه و بیتالمال است و بعضی از روایات مرتبط با وضع زکات بر اسب در دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع)، بر جواز آن دلالت دارد.[۱۹]امامخمینی[۲۰]و برخی دیگر از فقها[۲۱]بر مشروعیت و جواز گرفتن مالیات در صورت حکومت حاکم مشروع تأکید کردهاند. مالیات بر درآمد، از احکام اولیه اسلام نیست و نشانی از آن در فقه اسلامی دیده نمیشود؛ اما به مقتضای نیازهای حکومت و از باب ضرورت، حکومت اسلامی میتواند از مردم مالیات بگیرد.[۲۲]در نگاه کلی امامخمینی فقها از طرف امام معصوم(ع) حجت بر مردماند و امور مسلمانان ازجمله گرفتن و صرف درآمدهای عمومی، به آنان واگذار شدهاست[۲۳]
- درآمد اماکن عمومی: یکی از شیوههای درآمد دولت بنای اماکن عمومی همچون بازارها و کاروانسراها و میهمانخانهها بوده که درآمد آنها به بیت المال منتقل میشده است، از جمله ابوجعفر منصور عبّاسی بعداز اینکه بازارها را به دلایل امنیتی از شهر بغداد خارج کرد و در محلۀ کرخ بنا نهاد، براساس مساحت بازار از استفاده کنندگان از آن اجاره میگرفت؛[۲۴]
مصالح مصرف بیتالمال چیست و تشخیصش با کیست؟
بخش عمومی بیتالمال بنا به صلاحدید حاکم اسلامی باید در مصالح مسلمانان صرف شود. یکی از وظایف حاکم اسلامی، پس از جمعآوری مالیات، آبادکردن کشور است.[۲۵] علاوه بر این، در منابع فقهی، برخی موارد معین و مشخصی برای مصرف بیتالمال بیان شدهاست:
- متصدیان برقراری نظم و امنیت در جامعه مانند حاکمان و فرمانداران،[۲۶]قضات و منشیان آنان[۲۷] و رزمندگان[۲۸]
- اقامه و احیای شعائر و آموزههای دینی که شامل پرداخت مستمری به مؤذن،[۲۹] امام جماعت، معلم قرآن[۳۰]و پرداخت هزینه اعزام به حج و زیارت قبر پیامبر اسلام(ص) در صورت ناتوانی مالی مسلمانان و تعطیلی حج و زیارت[۳۱]
- نیازمندیهای مربوط به مصالح عمومی مسلمانان، مانند خرید ساز و برگ جنگی برای تقویت توان دفاعی مسلمانان[۳۲]و همچنین مصالح شخصی مربوط با مصالح عمومی مانند تأمین نیازهای خانواده شهدا[۳۳]و هزینه ازدواج نیازمندان.[۳۴]در مقطعی از صدر اسلام، بخشی از بیتالمال با عنوان «عطاء» میان همه مسلمانان به مساوات تقسیم میشد؛ همان گونه که بخشی از آن، برای تأسیسات عمومی مانند ساخت مسجدها، شهرها و کندن نهرها، خدمات عمومی و رسیدگی به محرومان و افراد نیازمند هزینه میشد.[۳۵]
فقها[۳۶]و ازجمله امامخمینی[۳۷]برای مصرف زکات بنابر قرآن کریم،[۳۸]هشت مصرف ذکر کردهاند:
- فقرا؛
- مساکین؛
- کارگزاران زکات؛
- مؤلفة القلوب؛
- بردگان؛
- بدهکاران؛
- فی سبیل الله؛
- درراهماندگان.
با این حال، امامخمینی معتقد است امروزه مصرف زکات منحصر در مصارف هشتگانه نیست و صدها مورد دیگر را نیز دربر میگیرد[۳۹]چنانکه ایشان بعید نمیدانست که مراد از «فی سبیل الله» که یکی از مصارف زکات است، مصالح عمومی اسلام و مسلمانان باشد.[۴۰]ایشان خاطرنشان کرده بیتالمال بهطور کلی باید در مصالح کشور مانند ادارهها، مراکز نظامی، معارف و فرهنگ و آبادانی و رفاه مردم و هزینههایی که برای اداره کشور یا حفظ عظمت و استقلال بینالمللی کشور ضروری است، صرف شود.[۴۱]
منابع
- ↑ انوری. فرهنگ بزرگ سخن. ج۲. ص۱۱۰۹.
- ↑ هاشمی شاهرودی. فرهنگ جامع فقه مطابق مذهب أهل بیت علیهم السلام. ج۲. ص۱۵۵.
- ↑ دجیلی. بیتالمال پیدایش و تحولات آن. ج۱. ص۱۶.
- ↑ دهخدا. لغتنامه دهخدا. ج۳. ص۳/۴۴۶۹.
- ↑ شبزندهدار. غارت بیتالمال. ج۱. ص۳۰۶.
- ↑ شیخ کلینی. اصول الکافی. ج۵. ص۴۴.
- ↑ منتظری. دراسات فی المکاسب المحرمه. ج۳. ص۸.
- ↑ کرکی. جامع المقاصد فی شرح القواعد. ج۱. ص۴۰۲.
- ↑ آشتیانی. کتاب القضاء. ج۱. ص۱۰۲.
- ↑ آشتیانی. کتاب القضاء. ج۱. ص۱۰۲.
- ↑ هاشمی شاهرودی. فرهنگ جامع فقه مطابق مذهب أهل بیت علیهم السلام. ج۲. صص۱۵۵–۱۵۶.
- ↑ آشتیانی. کتاب القضاء. ج۱. ص۱۰۳.
- ↑ امامخمینی. ولایت فقیه. ج۱. ص۲۸.
- ↑ امامخمینی. ولایت فقیه. ج۱. ص۵۲.
- ↑ امامخمینی. تحریر الوسیله. ج۱. صص۳۴۷–۳۴۸.
- ↑ یزدی طباطبایی. العروة الوثقی. ج۴. ص۲۸.
- ↑ تاریخ بیهقی. ج۹. ص۲۱۰. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ حکیم. مستمسک العروة الوثقی. ج۹. ص۱۸۱.
- ↑ شیخ کلینی. اصول الکافی. ج۳. ص۵۳۰.
- ↑ امامخمینی. البیع. ج۲. ص۶۲۶.
- ↑ کاشفالغطاء. کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. ج۴. ص۳۳۳.
- ↑ نجومی. نظری فقهی بر مالیات. ج۱. ص۱۲۲.
- ↑ ولایت فقیه. ج۱. ص۸۲. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ فتوح البلدان. ج۱. ص۴۱۵. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ سیدجمالالدین دینپرور. نهج البلاغه ترجمه سیدجمالالدین دینپرور. جن۵۳. ص۴۵۲.
- ↑ المبسوط. ج۲. ص۷۵. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ نجفی. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. ص۵۱-۵۴.
- ↑ نجفی. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. ج۲۱. ص۲۱۴.
- ↑ نجفی. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. ج۴۰. صص۵۴.
- ↑ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. ج۱۳. ص۳۵۰. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ یزدی طباطبایی. العروة الوثقی. ج۴. ص۳۴۳.
- ↑ المبسوط. ج۲. ص۷۵. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ المبسوط. ج۲. ص۷۳. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ اردبیلی. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. ج۱۳. ص۳۶۱.
- ↑ دجیلی. بیتالمال پیدایش و تحولات آن،. ج۱. صص۱۱۰–۱۱۷.
- ↑ العروة الوثقی. ج۴. ص۹۴. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ تحریر الوسیله. ج۱. صص۳۱۸–۳۵۱. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ توبه، ۶۰.
- ↑ صحیفه امام. ج۲۱. ص۱۵۰. پارامتر
|first1=بدون|last1=در Authors list وارد شدهاست (کمک) - ↑ امامخمینی. تحریر الوسیله. ج۱. ص۳۱۹.
- ↑ امامخمینی. کشف اسرار. ج۱. ص۲۶۰.