اختلاف فقهی شیعه و اهل‌سنت در مورد آیه الی المرافق: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۵۳

سؤال

اختلاف فقهای شیعه و اهل تسنّن را در مورد آیه إلی المرافق در قرآن کریم شرح دهید؟

فقیهان شیعه، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند. اما فقیهان اهل‌سنت بهتر می‌دانند که دست‌ها از پایین به بالا شسته شود، هرچند شستن دست‌ها از بالا به پایین را نیز صحیح می‌دانند. یکی از علل اختلاف، تفسیرهای مختلف این دو گروه از آیه ۶ سوره مائده است. از نگاه شیعیان این آیه بیشتر از آنکه بخواهد چگونگی شستن را نشان دهد، در مقام بیان محدوده شستن دست است که تا آرنج باشد و نه بیشتر. شیعیان با استفاده از روایات اهل‌بیت(ع) می‌گویند واجب است که دست‌ها از آرنج به پایین شسته شود.

متن آیه

﴿

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به نماز برخاستید، صورت و دست‌های‌تان را تا آرنج بشویید و سر و پاهای‌تان را تا قوزک مسح کنید

مائده:۶

﴾

آیه در مقام بیان محدوده شستن دست در وضو

در آیه شریفه کلمه «أیدیکم» آمده است و از نظر لغوی «ید» (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود.^[۱] از آنجا که در وضو، شستن همه این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد، لذا خداوند با عبارت «إلی المرافق» دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق این آیه که می‌فرماید: ﴿دست‌های‌تان را بشویید.﴾ باید کتف را نیز بشوید. فقهای شیعه می‌گویند کلمه «إلی» در آیه، بیان کننده حدّ و غایت «مغسول» است نه کیفیت «غَسل». در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدوده مشخصی از دست که از انگشتان تا آرنج می‌باشد را برای شستن تعیین کند نه آنکه کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد بیان دارد.^[۲]

فقهای اهل تسنن هم از این آیه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند؛ از همین رو گفته‌اند اگر کسی از مرفق شروع به شستن دست به پایین کند، جایز است.^[۳] فقهای شیعه با توجه به روایات، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند که در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد.^[۴]

آیه و شستن دست از سرانگشتان تا آرنج

در مورد معنای «إلی» در آیه شریفه، بعضی با این گمان که «إلی» در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، شبهه کرده‌اند که: «إلی» به معنای «به سوی انتهای یک چیز (اعم از زمان و مکان)» است پس معنای آیه این می‌شود: «دست‌های‌تان را به سوی آرنج‌های‌تان بشویید» و نتیجه می‌گیرند: «طبق آیه قرآن، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست» و می‌گویند: «مراجع در مورد وضو کاملاً خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌های‌شان را از پایین به بالا می‌شویند مطابق آیه قرآن عمل می‌نمایند»

در حالی که فتوای علمای اهل تسنن نیز این نیست؛ زیرا پیروان مذاهب (حنفی، مالکی، شافعی، و حنبلی) معتقدند «شستن دست‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا، اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد»^[۵] پس آنان نیز از این آیه اینگونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است؛ بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می‌کنند.

بسیاری از فقهای اهل سنت کیفیت شستن دست‌ها را به طریق شیعه صحیح می‌دانند. برخی از اهل سنت در بعضی موارد، شروع کردن از آرنج را مستحب دانسته‌اند. از ابوالقاسم صیمُری و ماوردی در «حاوی» نقل شده است که «اگر فرد دیگری هنگام وضو برای کسی آب می‌ریزد، مستحب است که برای ریختن آب از آرنج به طرف سرانگشتان شروع کند و کسی که آب می‌ریزد در سمت چپ وضو گیرنده قرار گیرد.»^[۶]

جستارهای وابسته

شستن دست‌ها در وضو براساس قرآن

منابع

↑ أزدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل- دانشگاه علوم پزشکی ایران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۳۴۳. حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۳۵۱.
↑ تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی تقریرا لبحث آیت الله العظمی السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعه الثالثه، ۱۴۱۰ق، جزء رابع، ص۹۶.
↑ سبکی، علی بن عبد الکافی، فتاوی السبکی، بیروت، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۸. ماردینی معروف به ابن ترکمانی، علاء الدین، الجوهر النقی، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا، ج۱، ص۵۸.
↑ حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۸۷ باب ۱۵ از ابواب الوضوء.
↑ مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه: الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، ۱۹۷۷م، ص۳۶.
↑ النووی، ابی ذکریا محی الدین بن شرف، المجموع، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج۱، ص۳۹۴.

[1] أزدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل- دانشگاه علوم پزشکی ایران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۳۴۳. حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۳۵۱.

[2] تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی تقریرا لبحث آیت الله العظمی السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعه الثالثه، ۱۴۱۰ق، جزء رابع، ص۹۶.

[3] سبکی، علی بن عبد الکافی، فتاوی السبکی، بیروت، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۸. ماردینی معروف به ابن ترکمانی، علاء الدین، الجوهر النقی، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا، ج۱، ص۵۸.

[4] حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۸۷ باب ۱۵ از ابواب الوضوء.

[5] مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه: الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، ۱۹۷۷م، ص۳۶.

[6] النووی، ابی ذکریا محی الدین بن شرف، المجموع، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج۱، ص۳۹۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
-اختلاف فقهی شیعه بین فقهای و اهل تسنّن را در مورد آیه إلی المرافق (من المرافق) در قرآن کریم مفصلاً شرح دهید؟
+اختلاف فقهای شیعه و اهل تسنّن را در مورد آیه إلی المرافق در قرآن کریم شرح دهید؟
 {{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-آیه ششم از سورهٔ مبارکهٔ مائده، به آیهٔ «وضوء» معروف است. بعضی آن را آیهٔ «وضوء و تیمّم» نیز نامیده‌اند، به هرحال در قسمتی از این آیه به شستن دست‌ها در هنگام وضوء اشاره شده و آمده است: {{قرآن|... و ایدیکم الی المرافق…}} در کتب لغت و ادبیات عرب، برای «إلی» معانی زیادی ذکر شده است تا آنجا که ابن هشام در مغنی اللبیب برای «إلی» هشت معنی ذکر می‌کند<ref>جمال الدین بن هشام الانصاری، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، (انتشارات ایران به خط عبدالرحیم، ص۳۹.</ref> که عبارتند از: ۱. انتهای غایتِ «زمانیّه» یا «مکانیّه»؛ ۲. معیّت (به معنای مع)؛ ۳. تبیین و اظهار فاعلیت مجرور برای فعل یا شبه فعل مقدم؛ ۴. به معنای «لام»؛ ۵. ظرفیت به معنای «فی»؛ ۶. ابتداء که مترادف با معنای «مِن» است؛ ۷. به معنای «عند»؛ ۸. به معنای تأکید.
+فقیهان [[شیعه]]، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند. اما فقیهان [[اهل‌سنت]] بهتر می‌دانند که دست‌ها از پایین به بالا شسته شود، هرچند شستن دست‌ها از بالا به پایین را نیز صحیح می‌دانند. یکی از علل اختلاف، تفسیرهای مختلف این دو گروه از آیه ۶ سوره مائده است. از نگاه شیعیان این آیه بیشتر از آنکه بخواهد چگونگی شستن را نشان دهد، در مقام بیان محدوده شستن دست است که تا آرنج باشد و نه بیشتر. شیعیان با استفاده از روایات [[اهل‌بیت(ع)]] می‌گویند واجب است که دست‌ها از آرنج به پایین شسته شود.
-در کتب دیگر نیز برای «إلی» معانی گوناگونی آمده است.<ref>برای نمونه مراجعه کنید به: حبیش تفلیسی، وجوه قرآن، به کوشش دکتر مهدی محقّق، تهران، انتشارات حکمت، چاپ دوم، ۱۳۹۶ هجری، ص۲۶، عبدالغنی الدقر، معجم النحو، به اشراف احمد عبید، دمشق، مطبعه محمد هاشم الکتبی، چاپ اول، ۱۹۷۵ م، ص۵۵.</ref> اما در مورد معنای «إلی» در آیهٔ شریفه، بعضی از غیر اهل علم در بین شیعیان با نگاهی سطحی و غیر عالمانه به آیه، و با این گمان که «إلی» در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، می‌گویند: «إلی» به معنای «به سوی انتهای یک چیز (اعم از زمان و مکان)» است پس معنای آیه این می‌شود: «دست‌هایتان را به سوی آرنج‌هایتان بشویید» و نتیجه می‌گیرند: «طبق بیان قرآن کریم، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست» در نتیجه می‌گویند: «علماء و مراجع در مورد وضو کاملاً خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌هایشان را از پایین به بالا می‌شویند مطابق آیهٔ کریمهٔ قرآن عمل می‌نمایند و…» جالب آنکه این افراد، از فتوای علمای اهل تسنن نیز بی‌خبرند زیرا پیروان مذاهب (حنفی، مالکی، شافعی، و حنبلی) معتقدند «شستن دست‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد»<ref>برای مطالعه می‌توانید به کتب فقهی اهل تسنّن یا کتابی مانند: مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه: الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، ۱۹۷۷ م، ص۳۶.</ref> و همانگونه که دیدید آنان نیز از این آیه اینگونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است، بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می‌کنند.
+== متن آیه ==
+{{قرآن بزرگ|یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ
-پس از بیان این مطالب هم‌اکنون ما با چند پرسش مواجه هستیم که در اینجا پاسخ آن‌ها را دنبال می‌کنیم.
+| سوره = مائده
+| آیه = ۶
+| ترجمه = ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به نماز برخاستید، صورت و دست‌های‌تان را تا آرنج بشویید و سر و پاهای‌تان را تا قوزک مسح کنید
+}}
-نخست آن که چه اختلافی میان فتوای فقهای شیعه و اهل تسنن در مورد شستن دست‌ها وجود دارد؟
+== آیه در مقام بیان محدوده شستن دست در وضو ==
+در آیه شریفه کلمه «أیدیکم» آمده است و از نظر لغوی «ید» (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود.<ref>أزدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل- دانشگاه علوم پزشکی ایران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۳۴۳. حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۳۵۱.</ref> از آنجا که در وضو، شستن همه این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد، لذا خداوند با عبارت «إلی المرافق» دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق این آیه که می‌فرماید: {{قرآن|دست‌های‌تان را بشویید.}} باید کتف را نیز بشوید. فقهای شیعه می‌گویند کلمه «إلی» در آیه، بیان کننده حدّ و غایت «مغسول» است نه کیفیت «غَسل». در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدوده مشخصی از دست که از انگشتان تا آرنج می‌باشد را برای شستن تعیین کند نه آنکه کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد بیان دارد.<ref>تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی تقریرا لبحث آیت الله العظمی السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعه الثالثه، ۱۴۱۰ق، جزء رابع، ص۹۶.</ref>
-همان‌طور که اشاره شد، فقهای شیعه شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند اما فقهای اهل تسنّن می‌گویند فرقی نمی‌کند که دست از بالا به پایین شسته شود یا از پایین به بالا، اگرچه شستن دست از پایین به بالا را بهتر می‌دانند.
+فقهای اهل تسنن هم از این آیه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند؛ از همین رو گفته‌اند اگر کسی از مرفق شروع به شستن دست به پایین کند، جایز است.<ref>سبکی، علی بن عبد الکافی، فتاوی السبکی، بیروت، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۸. ماردینی معروف به ابن ترکمانی، علاء الدین، الجوهر النقی، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا، ج۱، ص۵۸.</ref>
+فقهای شیعه با توجه به [[روایات]]، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند که در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد.<ref>حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۸۷ باب ۱۵ از ابواب الوضوء.</ref>
-دومین پرسش این که: آیا این اختلاف فتوا از آیهٔ وضو ناشی می‌شود؟
+== آیه و شستن دست از سرانگشتان تا آرنج ==
+در مورد معنای «إلی» در آیه شریفه، بعضی با این گمان که «إلی» در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، شبهه کرده‌اند که: «إلی» به معنای «به سوی انتهای یک چیز (اعم از زمان و مکان)» است پس معنای آیه این می‌شود: «دست‌های‌تان را به سوی آرنج‌های‌تان بشویید» و نتیجه می‌گیرند: «طبق آیه قرآن، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست» و می‌گویند: «مراجع در مورد وضو کاملاً خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌های‌شان را از پایین به بالا می‌شویند مطابق آیه قرآن عمل می‌نمایند»
-این اختلاف ارتباطی به آیهٔ شریفهٔ قرآن مجید ندارد.
+در حالی که فتوای علمای اهل تسنن نیز این نیست؛ زیرا پیروان مذاهب ([[حنفی]]، [[مالکی]]، [[شافعی]]، و [[حنبلی]]) معتقدند «شستن دست‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا، اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد»<ref>مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه: الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، ۱۹۷۷م، ص۳۶.</ref> پس آنان نیز از این آیه اینگونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است؛ بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می‌کنند.
-سوم آنکه با این وجود، آیهٔ وضو در مقام بیان چه نکته‌ای می‌باشد؟
+بسیاری از فقهای اهل سنت کیفیت شستن دست‌ها را به طریق شیعه صحیح می‌دانند. برخی از اهل سنت در بعضی موارد، شروع کردن از آرنج را مستحب دانسته‌اند. از ابوالقاسم صیمُری و ماوردی در «حاوی» نقل شده است که «اگر فرد دیگری هنگام وضو برای کسی آب می‌ریزد، مستحب است که برای ریختن آب از آرنج به طرف سرانگشتان شروع کند و کسی که آب می‌ریزد در سمت چپ وضو گیرنده قرار گیرد.»<ref>النووی، ابی ذکریا محی الدین بن شرف، المجموع، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج۱، ص۳۹۴.</ref>
-در آیهٔ شریفه کلمهٔ «أیدیکم» آمده است و از نظر لغوی «ید» (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود و از آنجا که در وضو، شستن همهٔ این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد، لذا خداوند تبارک و تعالی با عبارت «إلی المرافق» دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود مشخص نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق آیهٔ شریفه که می‌فرماید «دست‌هایتان را بشویید» باید کتف را نیز بشوید؛ و همین موضوع را فقها و دانشمندان بزرگ شیعه این‌گونه توضیح داده‌اند که کلمه «إلی» در آیهٔ شریفه، بیان کننده حدّ و غایت «مغسول» است نه کیفیت «غَسل». پس در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدودهٔ مشخصی از دست که از انگشتان تا آرنج می‌باشد را برای شستن تعیین فرماید نه آنکه کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد بیان دارد.<ref>تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی تقریراً لبحث آیت الله العظمی السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعه الثالثه، ۱۴۱۰ هـ، جزء رابع، ص۹۶.</ref>
+== جستارهای وابسته ==
+* [[شستن دست‌ها در وضو براساس قرآن]]
-چهارم آنکه فقهای بزرگوار، حکم وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین را از کجا به دست آورده‌اند؟
-همان‌گونه که بیان شد از خود آیه نمی‌توان وجوب شستن دست‌ها را از بالا به پایین یا به عکس استفاده نمود همان طوری که اشاره شد حتی فقهای اهل تسنن هم از این آیه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند، لذا فقهای عظیم‌الشأن شیعه با توجه به روایات شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد<ref>ر. ک. الحر العاملی، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، تهران، مکتبه الاسلامیهّ، الطبعه الثانیهّ، ۱۳۸۳ هـ، ج۱، ص۲۷۱، باب ۱۵ از ابواب الوضوء.</ref> و عموماً، هم وجوب شستنِ از بالا به پایینِ صورت و هم شستنِ از بالا به پایینِ دست‌ها را بیان می‌کنند.
-علاوه بر روایات و سنّت معصومین(ع)، عادتاً و عرفاً نیز هنگامی که انسان به‌طور طبیعی تصمیم می‌گیرد بدنش یا صورتش یا دستش یا هر چیز دیگری را بشوید، از بالا به پایین شروع به شستن می‌نماید؛ و معمولاً کسی آب را از پایین به بالا نمی‌ریزد و از پایین به سوی بالا اقدام به شستن نمی‌کند. مضافاً بر این که، تسالم و اجماع قطعیِ امامیّه نیز بر وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین، وجود دارد.<ref>تبریزی غروی، میرزا علی، التنفیح فی الشرح العروه الوثقی، جزء رابع، ص۹۴.</ref>
-{{پایان پاسخ}}
 == منابع ==
@@ خط ۳۳: / خط ۳۴: @@
 {{شاخه
   | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
-|شاخه فرعی۱ = عبادت در قرآن
+| شاخه فرعی۱ = عبادت در قرآن
-|شاخه فرعی۲ = نماز
+| شاخه فرعی۲ = وضو
-|شاخه فرعی۳ =
+| شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه = شد
-  | تیترها =
+  | تیترها = شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش = شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی = شد
   | ناوبری =
-  | نمایه =
+  | نمایه = شد
   | تغییر مسیر =
   | ارجاعات =
+ | بازبینی نویسنده =
   | بازبینی =
   | تکمیل =
-  | اولویت =
+  | اولویت = ج
-  | کیفیت =
+  | کیفیت = ج
 }}
 {{پایان متن}}
+[[رده:آیات و سوره‌ها]]
+[[رده:کیفیت وضوء]]