عباد الرحمان در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

(آوردن آیه)
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=fabbasi}}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
صفات و ويژگي بندگان خالص خدا در سوره فرقان چگونه بيان شده است؟
صفات و ویژگی بندگان خالص خدا در سوره فرقان چگونه بیان شده است؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
'''عباد الرحمان''' عنوانی است برای بندگان شایسته خدا. در سوره فرقان ۱۲ ویژگی برجسته برای آن‌ها بیان شده است.  
'''عباد الرحمان''' عنوانی است برای بندگان شایسته خدا. در سوره فرقان ۱۲ ویژگی برجسته برای آن‌ها بیان شده است.
ویژگی‌های عباد الرحمن عبارتند از: تواضع در رفتار؛ تحمل و حوصله و حلم و بردباري؛ عبادت خالصانه پروردگار در ظلمت شب؛ خوف از مجازات و کيفر الهي؛ ميانه روي؛ توحيد خالص؛ طهارت؛ عفت و پاکدامني؛ اجتناب از شهادت ناحق و پرهيز از شرکت در مجالس لهو؛ داشتن معرفت؛ مسئوليت پذير؛ تلاش خستگي ناپذير.
ویژگی‌های عباد الرحمن عبارتند از: تواضع در رفتار؛ تحمل و بردباری؛ عبادت خالصانه پروردگار؛ درخواست رهایی از عذاب جهنم؛ میانه‌روی؛ توحید خالص؛ پرهیز از ریختن خون بی‌گناهان؛ عفت و پاکدامنی؛ اجتناب از شهادت ناحق و پرهیز از شرکت در مجالس لهو؛ داشتن معرفت؛ مسئولیت‌پذیر؛ تلاش خستگی‌ناپذیر.
[[پرونده: شرح ویژگی‌های عباد الرحمان توسط آیه الله مکارم شیرازی.jpg|بندانگشتی|شرح و تفسیر آیات ویژگی‌های عباد الرحمان توسط آیت‌الله مکارم شیرازی|303x303پیکسل]]


== صفات بندگان رحمان در سوره فرقان ==
خداوند در سوره فرقان دوازده ویژگی برای عباد الرحمن شمرده است.
خداوند در سوره فرقان دوازده ویژگی برای عباد الرحمن شمرده است.


:'''۱. تواضع در رفتار:'''
=== ۱. تواضع در رفتار ===
ملکات اخلاقي هميشه خود را در لابلاي گفتار، رفتار و حرکات انسان نشان مي‌دهد. از چگونگي راه رفتن يک انسان مي‌توان با دقت به قسمت قابل توجهي از اخلاق او پي برد. يکي از ويژگي‌هاي بندگان خاص خدا [[تواضع]] (فروتنی) است که نشانه تسليم آنان در مقابل حق بوده است: {{قرآن|وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً|ترجمه=بندگان رحمان کسانی هستند که روی زمین با آرامش و وقار راه می‌روند.|سوره=فرقان|آیه=۶۳}}
یکی از ویژگی‌های بندگان خاص خدا [[تواضع]] (فروتنی) است که نشانه تسلیم آنان در مقابل حق بوده است: {{قرآن|وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً|ترجمه=بندگان رحمان کسانی هستند که روی زمین با آرامش و وقار راه می‌روند.|سوره=فرقان|آیه=۶۳}} در واقع نخستین توصیفی که از '''عِبادُ الرَّحْمنِ‏''' شده است، نفی [[تکبر|کبر]] و [[خودخواهی]] است که در تمام اعمال انسان و حتی در کیفیت راه رفتن او آشکار می‌شود زیرا ملکات اخلاقی همیشه خود را در لابلای اعمال و گفتار و حرکات انسان نشان می‌دهند، تا آنجا که از چگونگی راه رفتن یک انسان می‌توان با دقت و موشکافی به قسمت قابل توجهی از اخلاق او پی‌برد.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۱۴۷.</ref>


خدا به پيامبرش دستور داده که حتي در راه رفتن بايد فروتن و متواضع باشد.<ref>سوره اسراء، آیه۳۷: {{قرآن|وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً }}</ref> و [[لقمان]] فرزندش را به پرهيز از راه رفتن [[تکبر|متکبرانه]] فرا خوانده است.<ref>سوره لقمان، آیه۱۸: {{قرآن|وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً }}</ref>
خدا به پیامبرش دستور داده که حتی در راه رفتن باید فروتن و متواضع باشد.<ref>سوره اسراء، آیه۳۷: {{قرآن|وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً}}</ref> و [[لقمان]] فرزندش را به پرهیز از راه رفتن متکبرانه فرا خوانده است.<ref>سوره لقمان، آیه۱۸: {{قرآن|وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً}}</ref>


:'''۲. تحمل و حوصله و حلم و بردباري:'''
=== ۲. تحمل و بردباری ===
بدون این ویژگی‌های اخلاقی، هيچ انساني راه دشوار و پر فراز و نشيب عبوديت خدا را، نمي‌تواند طي کند و این يکي ديگر از پديده‌هاي باعظمت روانی و روحي آن‌ها است. اين خصلت در همه جا و به ويژه در جوامعي که افراد نادان و فاسد فراوان دارد، براي افراد ضروري است و از نشانه‌هاي آنان اين است که هنگامي که جاهلان آنان را با سخنان زشت مورد خطاب قرار مي دهند، در پاسخ آنان [[سلام]] مي‌گويند. سلامي که نشانه بزرگواري است نه نشانه ضعف، سلامي که دليل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است. سلامي که نشانه وداع گفتن با سخنان زشت جاهلان است نه سلامي که نشانه محبت و پيوند دوستي است: {{قرآن|وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً |ترجمه=و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام مى‏‌گويند(و با بى‌‏اعتنايى و بزرگوارى مى‏‌گذرند)|سوره= فرقان|آیه=۶۳}}
تحمل دیگران و [[صبر|بردباری]] در مقابل افراد نادان و فاسد، ضروری است. قرآن در شمردن ویژگی‌های عبد الرحمان می‌گوید از نشانه‌های آنان این است که هنگامی که جاهلان آنان را با سخنان زشت مورد خطاب قرار می‌دهند، در پاسخ آنان [[سلام]] می‌گویند. سلامی که نشانه بزرگواری است نه نشانه ضعف، سلامی که دلیل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است.<ref>طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۱۵، ص۳۳۱.</ref> سلامی که نشانه وداع گفتن با سخنان زشت جاهلان است: {{قرآن|وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً |ترجمه=و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند)|سوره= فرقان|آیه=۶۳}}


:'''۳. عبادت خالصانه پروردگار در ظلمت شب:'''
=== ۳. عبادت خالصانه پروردگار در ظلمت شب ===
شب ریاکار نیست و ریاکاری در شب راه ندارد. زمانی که غافلان در خواب فرو رفته اند، جائي براي ريا و تظاهر نيست و در این زمان، خواب خوش را بر خود حرام کردن و به خوش تر از آن رو آوردن؛ يعني قيام و قعود براي خدا و ذکر خدا، این صفت نشانه ی خالص شدن و تداوم در آن نشانه ی خالص ماندن است.
نشانه دیگری که خدا برای بندگان رحمان بیان فرموده، عبادت و شب زنده‌داری است: {{قرآن|وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاما|ترجمه= و کسانی که در حال سجده و قیام برای پروردگارشان شب‌زنده‌داری می‌کنند.|سوره= فرقان|آیه=۶۴}}


:'''۴. خوف از مجازات و کيفر الهي:'''
نکته دیگر این آیه، [[اخلاص]] در عبادت است: {{قرآن|یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ}} این [[شب‌زنده‌داری در قرآن|شب زنده‌داری]]، خالص برای خدا است؛ عبادت‌ها وقتی ارزشمندند که خلوص در آن‌ها باشد. زمانی که مردم در خواب فرورفته‌اند، جائی برای [[ریا در عبادت|ریا]] نیست و در این زمان، از خواب خوش گذشتن و به خوش تر از آن رو آوردن؛ یعنی قیام و قعود برای خدا و ذکر خدا، نشانه خالص شدن است.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۱۵۰.</ref> [[امیرالمؤمنین|امیرمومنان علی(ع)]] در خطبهٔ [[اوصاف اهل تقوا در قرآن|متّقین]] می‌فرماید: {{متن عربی|أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ‏<ref>شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (صبحی صالح)، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۳۰۴، خطبه۱۹۳.</ref> |ترجمه= در شب برای عبادت قیام می‌کنند و همواره بر پا می‌ایستند.}}
به خاطر کوتاهي در انجام وظائف الهي آن گونه که سزاوار او است، از خدا مي ترسند. این ويژگي چهارم عباد الرحمن است. ترسي که عامل نيرومندي براي حرکت به سوي انجام وظيفه بيشتر و بهتر است.


:'''۵. ميانه روي:'''
=== ۴. درخواست رهایی از عذاب جهنم ===
دوري از هر گونه افراط و تفريط در کارها مخصوصا انفاق، تا هم از بخشش بي رويه اجتناب کرده باشند و هم از سخت گيري بيش از حد خودشان را نجات داده باشند، همان امري که اسوه انسان ها، پيامبر اکرم(ص) از آن نهي شده است.<ref> سوره اسراء، آیه۲۹.</ref>
مؤمنان با اینکه شب‌ها به یاد خدا هستند و روزها در مسیر انجام وظیفه گام برمی‌دارند، باز هم دل‌شان لبریز از ترس و خشوع در برابر خداست. ترسی که عامل نیرومندی برای حرکت به سوی انجام وظیفه بیشتر و بهتر است و بسان یک مراقب نیرومند، انسان را از درون کنترل می‌کند.<ref>معارف قرآن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۱۳۹.</ref> به همین جهت، یکی از دعاهای آنها این است که پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف گردان که عذابش سخت و پردوام بوده و بد اقامتگاهی است: {{قرآن|وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً |۶۵| إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاما|۶۶|
|ترجمه= و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! دربارهٔ ما از عذاب جهنم درگذر؛ که عذاب آن، غرامت سنگینی است و دوزخ، جایگاه و مکان بدی است.|سوره= فرقان|آیه=۶۶–۶۵}}


: '''۶. توحيد خالص:'''
=== ۵. میانه‌روی ===
دوري از هر گونه شرک و دوگانه پرستي، بر زندگي آنان حاکم بوده و نور توحيد و اين اعتقاد ناب سراسر قلب و زندگي فردي و اجتماعي شان را روشن ساخته است. ظلمت شرک از آسمان فکر و روح آن ها به کلي کنار رفته و رخت بسته است و آنان بر سر دو راهي کفر و ايمان، ايمان را انتخاب مي کنند.
دوری از هر گونه افراط و تفریط در کارها مخصوصاً [[انفاق در قرآن|انفاق]]، یکی دیگر از شاخصه‌های بندگان شایسته خداست تا هم از بخشش بی‌رویه دوری شود و هم از سخت‌گیری بیش از حد در انفاق کردن جلوگیری شود:{{قرآن|وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً|ترجمه= و کسانی که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری؛ بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالی دارند.|سوره= فرقان|آیه=۶۷}} در اهمیت میانه‌روی در انفاق همان بس که خداوند رسول خدا را از افراط و تفریط نهی کرده است: {{قرآن|وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً | ترجمه= هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرارگیری و از کار فرومانی.|سوره= اسراء|آیه=۲۹}}


:'''۷. طهارت:'''
بندگان رحمان همان‌گونه که در شب‌ها به عبادت می‌پردازند و درخواست رهایی از آتش جهنم را دارند، انفاق نیز می‌کنند و سخاوت را فراموش نمی‌کنند؛ نه از حد می‌گذرانند و نه سخت می‌گیرند. کسی که خدا به او وسعت داده باید به اندازهٔ وسع خود انفاق کند و کسی که درآمد کم دارد باید به اندازه شأن و شرایطی که خدا برای او فراهم کرده سخاوت داشته باشد.<ref>سوره طلاق، آیه۷.</ref>
پاکي آنان از هر گونه آلودگی و آلودگي به خون بي گناهان و اجتناب از ريختن خون ناحق.


: '''۸. عفت و پاکدامني:'''
=== ۶. توحید خالص ===
آلوده نشدن دامان عفت شان به زنا، هشتمين صفتي است که در اين آيات بيان شده است.
دوری از هر گونه دوگانه پرستی، بر زندگی عباد الرحمان حاکم بوده است و نور توحید سراسر زندگی فردی و اجتماعی‌شان را روشن ساخته است.<ref>صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق، ج۲۱، ص۳۳۶.</ref>
توحید خالص از عبادت غیر خدا اساس باور بندگان وارسته است: {{قرآن|وَ الَّذینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ| ترجمه= و کسانی که معبود دیگری را با خداوند نمی‌خوانند.|سوره = فرقان| آیه= ۶۸}}


:'''۹. اجتناب از شهادت ناحق و پرهيز از شرکت در مجالس لهو:'''
=== ۷. پرهیز از ریختن خون بی‌گناهان ===
زيرا حضور در مجلس گناه علاوه بر اين که امضاء گناه است، مقدمه ی آلودگي روان و روح است؛ هم چنان که شهادت ناحق، انحراف از حق و تمايل به باطل مي باشد. عباد الرحمان چون از بيهوده گران و بيهوده کاران متنفرند، در صورتي که اين گونه کارها در مسير زندگي شان قرار گيرد و توان جلوگيري از آن را نداشته باشند، با بي اعتنائي خودشان عدم رضايت باطنيشان را نسبت به چنين کار نشان مي دهند.
عباد الرحمان از ریختن خون بی‌گناهان پرهیز می‌کنند: {{قرآن|وَلَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ |ترجمه=و انسانی را که خداوند خونش را حرام شمرده، جز بحق نمی‌کشند|سوره= فرقان|آیه=۶۸}}


:'''۱۰. داشتن معرفت:'''
=== ۸. عفت و پاکدامنی ===
بصيرت، چشم بينا و گوش شنوا در زندگي فردي و اجتماعي و تسليم در برابر خدا، مذهب و معارف الهي از مهم ترين ويژگي هاي بندگان شايسته خدا است. و همين ويژگي سرچشمه ی مقاومت و پايداري شان در راه عقيده و هدف مقدس آنان مي باشد. لذا طعمه ی شيطان و شيطان صفتان قرار نمي گيرند و بازيچه ی دست اين و آن نشده و در برابر ناهنجاری ها، چون کوه ثابت مي مانند.
آلوده نشدن دامان عفت شان به زنا، هشتمین صفتی است که برای عباد الرحمن بیان شده است: {{قرآن|وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً | ترجمه= و زنا نمی‌کنند و هر کس چنین کند، مجازات سختی خواهد دید.|سوره = فرقان| آیه= ۶۸}}


آري براي پيمودن راه حق و منحرف نشدن از آن و به وادي کفر و بي ايماني و ضلالت کشيده نشدن، چشم باطن نگر و گوش حساس و نکته شناس مي بايد. امام صادق(ع) در تفسير آيه ۷۳ سوره فرقان فرموده است: «مستبصرين ليسوا بشکاک؛ يعني: آنان از روي آگاهي گام بر مي دارند نه از روي شک و ترديد».<ref>حويزي، عبد علي، نور الثقلين، قم، انتشارات اسماعليان، ۱۴۱۵ق، ج۴.ص ۴۳.</ref>
برخی از مفسران بر این باورند که بزرگترین گناهان بعد از شرک و قتل نفس، زناست.<ref>طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۸۰.</ref> افرادی که مرتکب این‌گونه از گناهان بشوند، عقوبت آن‌ها در روز قیامت چند برابر خواهد بود و مدت طولانی با حالت خواری در آتش جهنم خواهند ماند. مگر آن‌که از گناه خود توبه کرده و کارهای نیک‌انجام دهند و مورد بخشش الهی قرار گیرند.<ref>سوره فرقان، آیه۷۱–۶۹.</ref>


:'''۱۱. مسئوليت پذير:'''
=== ۹. اجتناب از شهادت ناحق و پرهیز از شرکت در مجالس لهو ===
آنان علاوه بر تلاش ها و انجام وظائف خويش نسبت به تربيت فرزندان و خانواده و قائل بودن مسئوليت ويژه براي خود در قبال آشنائي آنان به فروع و اصول اسلام، پيوسته از خدا یاری مي خواهند و می گویند: «پروردگارا از همسران و فرزندان ما کساني قرار ده که مايه روشني چشم ها گردد».
حضور در مجلس گناه مقدمه آلودگی روان و روح است؛ هم چنان‌که شهادت ناحق، انحراف از حق و تمایل به باطل دارای چنین فرجام می‌باشد. عباد الرحمان چون از بیهوده گران و بیهوده کاران متنفرند، در صورتی که این گونه کارها در مسیر زندگی‌شان قرار گیرد و توان جلوگیری از آن را نداشته باشند، با بی‌اعتنائی خودشان عدم رضایت باطنی‌شان را نسبت به چنین کار نشان می‌دهند: {{قرآن|وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً|ترجمه= و کسانی که شهادت به باطل نمی‌دهند و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می‌گذرند.| سوره= فرقان|آیه=۷۲}}


:'''۱۲. تلاش خستگي ناپذير:'''
کلمه «یَشْهَدُونَ» دو معنا دارد؛ یکی حضور یافتن است و دیگری خبر و گواهی دادن. در این آیه هر دو معنا را می‌توان استفاده کرد؛ یعنی آنان نه در مجالس بد حاضر می‌شوند و نه بر باطل گواهی می‌دهند. کلمه‏ «زور» به معنای کار باطلی است که در قالب حقّ باشد. مرور با کرامت، آن است که هرگاه ناچار شدند نام چیز زشتی را ببرند، با کنایه نام می‌برند. عباد الرحمان نه تنها انجام گناه حرام است، بلکه شرکت در جلسه گناه و شاهد بودن بر گناه نیز ممنوع است. حاضر نشدن در مجلس گناه و بی‌اعتنایی به گناهکاران، نوعی نهی از منکر است.<ref>طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم۵، ۱۳۷۴ش، ج۱۵، ص۳۳۷. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۲۸۶.</ref>
يکي از برجسته ترين صفت آنان همت والاي شان است. زيرا آنان به اين قانع نيستند، که فقط گليم خويش را از آب بيرون بکشند، بلکه سعي مي کنند تا در نجات غريق شریک و سهیم باشند.


لذا از خدا مي خواهند «پروردگارا ما را پيشواي پرهيزکاران قرار ده.» اينان بندگان خدايند. در قرآن کریم، کلمه «عباد» به «الرحمن» اضافه شده تا از مضاف اليه کسب شرافت کند و همان طوري که رحمت خدا عام و فراگير است رحمت بندگان خاص خدا نيز از جهاتي عام است و آنان علم و فکر، قلم و قدرت و مال و جان و بيان شان را پيوسته در مسير هدايت خلق خدا قرار مي دهند و اين درخواست امامت متقين از جانب آنان بر همين اساس است.
=== ۱۰. داشتن معرفت ===
بصیرت، چشم بینا و گوش شنوا در زندگی فردی و اجتماعی و تسلیم در برابر خدا، از مهم‌ترین ویژگی‌های بندگان شایسته خدا است: {{قرآن|وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً| ترجمه= و کسانی که هر گاه متذکر آیات پروردگارشان شوند، کر و کور با آن برخورد نمی‌کنند.|سوره = فرقان| آیه=۷۳}}


خداوند بعد از شمردن ویژگى‌هاى بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) در آیات ۷۶ - ۶۳ سوره فرقان‏، مى‌‏فرماید که اگر بندگان خدا داراى این ویژگى‏‌ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهى خواهند رسید: {{قرآن|أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا|۷۵|خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا|۷۶|ترجمه=آن‌ها هستند که درجات عالى بهشت در برابر شکیبایی‌ا‎شان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن، با تحیت و سلام روبه‌رو می‌شوند؛ درحالی‌که جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه و محل اقامت خوبى!|سوره= فرقان|آیه=۷۶-۷۵}}
بندگان راستین خدا با تفکر و چشم و گوش باز و بیداری، حق، قرآن و پیغمبر را می‌پذیرند؛ با چشم و دل باز به آسمان و زمین نگاه و به خدا اقرار می‌کنند. هم‌چنین در آیات قرآن تفکر می‌کنند و ایمان می‌آورند. عباد الرحمن کسانی هستند که هرگز به این قانع نیستند که خود، تنها راه حق را بروند، بلکه همت‌شان آن‌چنان والا است که می‌خواهند پیشوای جمعیت مؤمنان باشند و دیگران را نیز به این راه دعوت کنند.<ref>سوره فرقان، آیه۷۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج ‏۱۵، ص ۱۶۸.</ref>


== جستارهای وابسته==
=== ۱۱. مسئولیت پذیر ===
آنان علاوه بر تلاش‌ها و انجام وظائف خویش نسبت به [[تربیت فرزند در قرآن|تربیت فرزندان]] و [[جایگاه خانواده در قرآن|خانواده]] و قائل بودن مسئولیت ویژه برای خود در قبال آشنائی آنان به فروع و اصول اسلام، پیوسته از خدا یاری می‌خواهند تا آن‌ها مایه چشم‌روشنی باشند: {{قرآن|وَ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ | ترجمه= و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! از همسران و فرزندان‌مان مایه روشنی چشم ما قرار ده!|سوره = فرقان| آیه= ۷۴}}
 
چنین افرادی آنچه در توان دارند در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آن‌ها به اصول و فروع اسلام و راه‌های حق و عدالت فروگذار نمی‌کنند و در آنجا که دست‌شان نمی‌رسد، دست به دامن لطف پروردگار می‌زنند و دعا می‌کنند. باید به مقدار توانایی تلاش کرد و خارج از مرز توانایی باید دعا کرد.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج ‏۱۵، ص ۱۶۸.</ref> اینگونه درخواست‌ها عمل به دستورات الهی است که از مؤمنان می‌خواهد مراقب خود و خانواده باشند: {{قرآن| یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ| ترجمه= ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سخت‌گیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند، اجرا می‌نمایند!|سوره= تحریم| آیه= ۶}}
 
=== ۱۲. تلاش خستگی ناپذیر ===
یکی از برجسته‌ترین صفت عباد الرحمان، همت والای‌شان است. آنان به این قانع نیستند که فقط خویشتن را نجات دهند. سعی می‌کنند تا در هدایت جامعه سهیم باشند و عهده‌داری رهبری جامعه شوند: {{قرآن|وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً | ترجمه= و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!|سوره = فرقان| آیه= ۷۴}}
 
خداوند بعد از شمردن ویژگی‌های بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) در آیات ۷۶–۶۳ سوره فرقان‏، می‌فرماید که اگر بندگان خدا دارای این ویژگی‌ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهی خواهند رسید: {{قرآن|أُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلَامًا |۷۵| خَالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا|۷۶| ترجمه=آن‌ها هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیبایی‌اشان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن، با تحیت و سلام روبه‌رو می‌شوند؛ درحالی‌که جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه و محل اقامت خوبی!|سوره= فرقان|آیه=۷۶–۷۵}}
 
== مطالعه بیشتر ==
* والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)، ناصر مکارم شیرازی
* سبک زندگی عبادالرحمن، احمد علم الهدی
* صفات عباد الرحمن در قرآن، سلیمان رشیدی
 
== جستارهای وابسته ==
* [[ویژگی مؤمنان در قرآن]]
* [[ویژگی مؤمنان در قرآن]]
* [[صالحان در قرآن]]
* [[صالحان در قرآن]]
* [[اوصاف اهل تقوا در قرآن]]
* [[اوصاف اهل تقوا در قرآن]]


==منابع==
== منابع ==
<references />
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
{{شاخه
  | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
  | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
  | شاخه فرعی۱ = اخلاق در قرآن
  | شاخه فرعی۱ = اخلاق در قرآن
  | شاخه فرعی۲ = فضایل اخلاقی
  | شاخه فرعی۲ = فضایل اخلاقی
  | شاخه فرعی۳ =  
  | شاخه فرعی۳ =
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =  
  | شناسه = شد
  | تیترها =  
  | تیترها = شد
  | ویرایش =  
  | ویرایش =
  | لینک‌دهی = شد
  | لینک‌دهی = شد
  | ناوبری =  
  | ناوبری =
  | نمایه =  
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =
  | ارجاعات =  
  | ارجاعات =
  | بازبینی =  
  | بازبینی =
  | تکمیل =  
  | تکمیل =
  | اولویت =  
  | اولویت =
  | کیفیت =  
  | کیفیت =
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۲۶

سؤال

صفات و ویژگی بندگان خالص خدا در سوره فرقان چگونه بیان شده است؟

عباد الرحمان عنوانی است برای بندگان شایسته خدا. در سوره فرقان ۱۲ ویژگی برجسته برای آن‌ها بیان شده است. ویژگی‌های عباد الرحمن عبارتند از: تواضع در رفتار؛ تحمل و بردباری؛ عبادت خالصانه پروردگار؛ درخواست رهایی از عذاب جهنم؛ میانه‌روی؛ توحید خالص؛ پرهیز از ریختن خون بی‌گناهان؛ عفت و پاکدامنی؛ اجتناب از شهادت ناحق و پرهیز از شرکت در مجالس لهو؛ داشتن معرفت؛ مسئولیت‌پذیر؛ تلاش خستگی‌ناپذیر.

شرح و تفسیر آیات ویژگی‌های عباد الرحمان توسط آیت‌الله مکارم شیرازی

صفات بندگان رحمان در سوره فرقان

خداوند در سوره فرقان دوازده ویژگی برای عباد الرحمن شمرده است.

۱. تواضع در رفتار

یکی از ویژگی‌های بندگان خاص خدا تواضع (فروتنی) است که نشانه تسلیم آنان در مقابل حق بوده است: ﴿وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً؛ بندگان رحمان کسانی هستند که روی زمین با آرامش و وقار راه می‌روند.(فرقان:۶۳) در واقع نخستین توصیفی که از عِبادُ الرَّحْمنِ‏ شده است، نفی کبر و خودخواهی است که در تمام اعمال انسان و حتی در کیفیت راه رفتن او آشکار می‌شود زیرا ملکات اخلاقی همیشه خود را در لابلای اعمال و گفتار و حرکات انسان نشان می‌دهند، تا آنجا که از چگونگی راه رفتن یک انسان می‌توان با دقت و موشکافی به قسمت قابل توجهی از اخلاق او پی‌برد.[۱]

خدا به پیامبرش دستور داده که حتی در راه رفتن باید فروتن و متواضع باشد.[۲] و لقمان فرزندش را به پرهیز از راه رفتن متکبرانه فرا خوانده است.[۳]

۲. تحمل و بردباری

تحمل دیگران و بردباری در مقابل افراد نادان و فاسد، ضروری است. قرآن در شمردن ویژگی‌های عبد الرحمان می‌گوید از نشانه‌های آنان این است که هنگامی که جاهلان آنان را با سخنان زشت مورد خطاب قرار می‌دهند، در پاسخ آنان سلام می‌گویند. سلامی که نشانه بزرگواری است نه نشانه ضعف، سلامی که دلیل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان است.[۴] سلامی که نشانه وداع گفتن با سخنان زشت جاهلان است: ﴿وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند)(فرقان:۶۳)

۳. عبادت خالصانه پروردگار در ظلمت شب

نشانه دیگری که خدا برای بندگان رحمان بیان فرموده، عبادت و شب زنده‌داری است: ﴿وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاما؛ و کسانی که در حال سجده و قیام برای پروردگارشان شب‌زنده‌داری می‌کنند.(فرقان:۶۴)

نکته دیگر این آیه، اخلاص در عبادت است: ﴿یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ این شب زنده‌داری، خالص برای خدا است؛ عبادت‌ها وقتی ارزشمندند که خلوص در آن‌ها باشد. زمانی که مردم در خواب فرورفته‌اند، جائی برای ریا نیست و در این زمان، از خواب خوش گذشتن و به خوش تر از آن رو آوردن؛ یعنی قیام و قعود برای خدا و ذکر خدا، نشانه خالص شدن است.[۵] امیرمومنان علی(ع) در خطبهٔ متّقین می‌فرماید: «أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ‏[۶]؛ در شب برای عبادت قیام می‌کنند و همواره بر پا می‌ایستند.»

۴. درخواست رهایی از عذاب جهنم

مؤمنان با اینکه شب‌ها به یاد خدا هستند و روزها در مسیر انجام وظیفه گام برمی‌دارند، باز هم دل‌شان لبریز از ترس و خشوع در برابر خداست. ترسی که عامل نیرومندی برای حرکت به سوی انجام وظیفه بیشتر و بهتر است و بسان یک مراقب نیرومند، انسان را از درون کنترل می‌کند.[۷] به همین جهت، یکی از دعاهای آنها این است که پروردگارا عذاب جهنم را از ما برطرف گردان که عذابش سخت و پردوام بوده و بد اقامتگاهی است: ﴿وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً۝۶۵إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاما۝۶۶؛ و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! دربارهٔ ما از عذاب جهنم درگذر؛ که عذاب آن، غرامت سنگینی است و دوزخ، جایگاه و مکان بدی است.(فرقان:۶۶–۶۵)

۵. میانه‌روی

دوری از هر گونه افراط و تفریط در کارها مخصوصاً انفاق، یکی دیگر از شاخصه‌های بندگان شایسته خداست تا هم از بخشش بی‌رویه دوری شود و هم از سخت‌گیری بیش از حد در انفاق کردن جلوگیری شود:﴿وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً؛ و کسانی که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری؛ بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالی دارند.(فرقان:۶۷) در اهمیت میانه‌روی در انفاق همان بس که خداوند رسول خدا را از افراط و تفریط نهی کرده است: ﴿وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرارگیری و از کار فرومانی.(اسراء:۲۹)

بندگان رحمان همان‌گونه که در شب‌ها به عبادت می‌پردازند و درخواست رهایی از آتش جهنم را دارند، انفاق نیز می‌کنند و سخاوت را فراموش نمی‌کنند؛ نه از حد می‌گذرانند و نه سخت می‌گیرند. کسی که خدا به او وسعت داده باید به اندازهٔ وسع خود انفاق کند و کسی که درآمد کم دارد باید به اندازه شأن و شرایطی که خدا برای او فراهم کرده سخاوت داشته باشد.[۸]

۶. توحید خالص

دوری از هر گونه دوگانه پرستی، بر زندگی عباد الرحمان حاکم بوده است و نور توحید سراسر زندگی فردی و اجتماعی‌شان را روشن ساخته است.[۹] توحید خالص از عبادت غیر خدا اساس باور بندگان وارسته است: ﴿وَ الَّذینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ؛ و کسانی که معبود دیگری را با خداوند نمی‌خوانند.(فرقان:۶۸)

۷. پرهیز از ریختن خون بی‌گناهان

عباد الرحمان از ریختن خون بی‌گناهان پرهیز می‌کنند: ﴿وَلَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ؛ و انسانی را که خداوند خونش را حرام شمرده، جز بحق نمی‌کشند(فرقان:۶۸)

۸. عفت و پاکدامنی

آلوده نشدن دامان عفت شان به زنا، هشتمین صفتی است که برای عباد الرحمن بیان شده است: ﴿وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً؛ و زنا نمی‌کنند و هر کس چنین کند، مجازات سختی خواهد دید.(فرقان:۶۸)

برخی از مفسران بر این باورند که بزرگترین گناهان بعد از شرک و قتل نفس، زناست.[۱۰] افرادی که مرتکب این‌گونه از گناهان بشوند، عقوبت آن‌ها در روز قیامت چند برابر خواهد بود و مدت طولانی با حالت خواری در آتش جهنم خواهند ماند. مگر آن‌که از گناه خود توبه کرده و کارهای نیک‌انجام دهند و مورد بخشش الهی قرار گیرند.[۱۱]

۹. اجتناب از شهادت ناحق و پرهیز از شرکت در مجالس لهو

حضور در مجلس گناه مقدمه آلودگی روان و روح است؛ هم چنان‌که شهادت ناحق، انحراف از حق و تمایل به باطل دارای چنین فرجام می‌باشد. عباد الرحمان چون از بیهوده گران و بیهوده کاران متنفرند، در صورتی که این گونه کارها در مسیر زندگی‌شان قرار گیرد و توان جلوگیری از آن را نداشته باشند، با بی‌اعتنائی خودشان عدم رضایت باطنی‌شان را نسبت به چنین کار نشان می‌دهند: ﴿وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً؛ و کسانی که شهادت به باطل نمی‌دهند و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می‌گذرند.(فرقان:۷۲)

کلمه «یَشْهَدُونَ» دو معنا دارد؛ یکی حضور یافتن است و دیگری خبر و گواهی دادن. در این آیه هر دو معنا را می‌توان استفاده کرد؛ یعنی آنان نه در مجالس بد حاضر می‌شوند و نه بر باطل گواهی می‌دهند. کلمه‏ «زور» به معنای کار باطلی است که در قالب حقّ باشد. مرور با کرامت، آن است که هرگاه ناچار شدند نام چیز زشتی را ببرند، با کنایه نام می‌برند. عباد الرحمان نه تنها انجام گناه حرام است، بلکه شرکت در جلسه گناه و شاهد بودن بر گناه نیز ممنوع است. حاضر نشدن در مجلس گناه و بی‌اعتنایی به گناهکاران، نوعی نهی از منکر است.[۱۲]

۱۰. داشتن معرفت

بصیرت، چشم بینا و گوش شنوا در زندگی فردی و اجتماعی و تسلیم در برابر خدا، از مهم‌ترین ویژگی‌های بندگان شایسته خدا است: ﴿وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْها صُمًّا وَ عُمْیاناً؛ و کسانی که هر گاه متذکر آیات پروردگارشان شوند، کر و کور با آن برخورد نمی‌کنند.(فرقان:۷۳)

بندگان راستین خدا با تفکر و چشم و گوش باز و بیداری، حق، قرآن و پیغمبر را می‌پذیرند؛ با چشم و دل باز به آسمان و زمین نگاه و به خدا اقرار می‌کنند. هم‌چنین در آیات قرآن تفکر می‌کنند و ایمان می‌آورند. عباد الرحمن کسانی هستند که هرگز به این قانع نیستند که خود، تنها راه حق را بروند، بلکه همت‌شان آن‌چنان والا است که می‌خواهند پیشوای جمعیت مؤمنان باشند و دیگران را نیز به این راه دعوت کنند.[۱۳]

۱۱. مسئولیت پذیر

آنان علاوه بر تلاش‌ها و انجام وظائف خویش نسبت به تربیت فرزندان و خانواده و قائل بودن مسئولیت ویژه برای خود در قبال آشنائی آنان به فروع و اصول اسلام، پیوسته از خدا یاری می‌خواهند تا آن‌ها مایه چشم‌روشنی باشند: ﴿وَ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ؛ و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! از همسران و فرزندان‌مان مایه روشنی چشم ما قرار ده!(فرقان:۷۴)

چنین افرادی آنچه در توان دارند در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آن‌ها به اصول و فروع اسلام و راه‌های حق و عدالت فروگذار نمی‌کنند و در آنجا که دست‌شان نمی‌رسد، دست به دامن لطف پروردگار می‌زنند و دعا می‌کنند. باید به مقدار توانایی تلاش کرد و خارج از مرز توانایی باید دعا کرد.[۱۴] اینگونه درخواست‌ها عمل به دستورات الهی است که از مؤمنان می‌خواهد مراقب خود و خانواده باشند: ﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید؛ آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سخت‌گیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند، اجرا می‌نمایند!(تحریم:۶)

۱۲. تلاش خستگی ناپذیر

یکی از برجسته‌ترین صفت عباد الرحمان، همت والای‌شان است. آنان به این قانع نیستند که فقط خویشتن را نجات دهند. سعی می‌کنند تا در هدایت جامعه سهیم باشند و عهده‌داری رهبری جامعه شوند: ﴿وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً؛ و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!(فرقان:۷۴)

خداوند بعد از شمردن ویژگی‌های بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) در آیات ۷۶–۶۳ سوره فرقان‏، می‌فرماید که اگر بندگان خدا دارای این ویژگی‌ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهی خواهند رسید: ﴿أُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلَامًا۝۷۵خَالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا۝۷۶؛ آن‌ها هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیبایی‌اشان به آنان پاداش داده می‌شود و در آن، با تحیت و سلام روبه‌رو می‌شوند؛ درحالی‌که جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه قرارگاه و محل اقامت خوبی!(فرقان:۷۶–۷۵)

مطالعه بیشتر

  • والاترین بندگان (شرح و تفسیر آیات عباد الرحمن)، ناصر مکارم شیرازی
  • سبک زندگی عبادالرحمن، احمد علم الهدی
  • صفات عباد الرحمن در قرآن، سلیمان رشیدی

جستارهای وابسته

منابع

  1. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۱۴۷.
  2. سوره اسراء، آیه۳۷: ﴿وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً
  3. سوره لقمان، آیه۱۸: ﴿وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً
  4. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۱۵، ص۳۳۱.
  5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۱۵۰.
  6. شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (صبحی صالح)، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق، ص۳۰۴، خطبه۱۹۳.
  7. معارف قرآن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۱۳۹.
  8. سوره طلاق، آیه۷.
  9. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق، ج۲۱، ص۳۳۶.
  10. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۸۰.
  11. سوره فرقان، آیه۷۱–۶۹.
  12. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم۵، ۱۳۷۴ش، ج۱۵، ص۳۳۷. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۲۸۶.
  13. سوره فرقان، آیه۷۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج ‏۱۵، ص ۱۶۸.
  14. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج ‏۱۵، ص ۱۶۸.