سعدالدین تفتازانی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۵ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour}}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
سعد الدین تفتازانی کیست؟ و کتاب مختصر المعانی وی در چه موضوعی است و مطالعه آن برای چه کسانی مفید است؟
سعدالدین تفتازانی کیست و چه جایگاهی در میان عالمان اسلامی دارد؟{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
{{جعبه اطلاعات شخص
| عنوان = سعدالدین تفتازانی
| تصویر =
| اندازه تصویر =
| توضیح تصویر =
| نام کامل =
| سرشناسی =فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب
| تولد = ۷۱۲ق تفتازان (یکی از شهرهای خراسان)
| وفات = ۷۹۳ق
| استادان = قطب الدین رازی، عضدالدین ایجی
| شاگردان =
| تالیفات = مختصر المعانی، المطول، تهذیب المنطق، شرح العقاید النسفیة
| تحصیلات =
| مذهب = اهل‌سنت
| زمینه فعالیت =
| علت شهرت =
| خویشان سرشناس =
| نحوه درگذشت =
| محل دفن =
| وبگاه =
}}
{{درگاه|واژه‌ها}}
'''سعدالدین تفتازانی''' فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب قرن هشتم. وی از علمای [[اهل‌سنت]] و شافعی مذهب است. اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول است. تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، و آثارش در مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود.
مختصر المعانی، المطول، تهذیب المنطق، شرح العقاید النسفیة از آثار مشهور اوست.


== زندگی‌نامه ==
== زندگی‌نامه ==
مسعود بن عمر بن عبدالله التفتازانی ملقب به سعد الدین از بزرگان لغت عرب و بیان و منطق و کلام است. وی از علمای اهل سنت و شافعی مذهب است. بنا به قول معروف در سال ۷۱۲ هجری قمری، متولد شده و در سال ۷۹۳ هجری قمری، وفات یافت. با این حساب عمر او بالغ بر ۸۰ سال بوده است. بنا بر آنچه در کتب اهل سنت وارد شده وی در شهرستان تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) متولد شده و در سرخس منزل گزید. با به قدرت رسیدن تیمورلنگ، وی بنا به دلایلی که ذکر نشده است او را از شهر سرخس به سمرقند تبعید نمود. بعد از اینکه تیمور وی را به سمرقند تبعید کرد، تفتازانی تا پایان عمر در سمرقند مانده و در همان‌جا از دنیا رحلت نمود، ولی بنا به وصیتش او را در سرخس دفن نمودند.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref>
مسعود بن عمر بن عبدالله التفتازانی ملقب به سعدالدین تفتازانی از بزرگان لغت عرب و بیان و منطق و کلام است. وی از علمای اهل سنت و شافعی مذهب است. بنا بر قول مشهور در سال ۷۱۲ق، متولد شده و در سال ۷۹۳ هجری قمری، وفات یافت. با این حساب عمر او بالغ بر ۸۰ سال بوده است. بنا بر آنچه در کتب اهل سنت وارد شده وی در شهرستان تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) متولد شده و در سرخس منزل گزید.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref> از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن، گزارش مستندی در اختیار نیست.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
 
== آثار ==
از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.


۱. المطول در علم بلاغت.
بخشی از دورهٔ زندگانی تفتازانی مقارن با حکومت تیمور گورکان بود. پس از تصرف خوارزم به دست تیمور در ۷۸۱ق/ ۱۳۷۹م، وی روانهٔ سرخس گردید. چندی بعد، به اطلاع تیمور رساندند که تفتازانی از جمع دانشمندان گرد آمده در سمرقند دور مانده، و نصیب حاکم سرخس گردیده است؛ تیمور نیز نامه‌ای نوشت و او را با اصرار به دربار خویش فراخواند. بدین‌گونه تفتازانی با فضلا و عالمان هم‌عصر خویش، در دربار سمرقند همنشین شد.<ref>میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref> معروف است که وی در کلام، مشرب [[اشعری]] و در فقه، مذهب شافعی داشته است.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>


۲. مقاصد الطالبین، در علم کلام.
=== اساتید ===
* [[قطب الدین رازی]] (درگذشت ۷۶۷ق)
* [[عضدالدین ایجی]] (درگذشت ۷۶۵ق)
* ضیاءالدین بن عثمان قزوینی (درگذشت ۷۸۰ق)
* نسیم الدین محمد نیشابوری کازرونی.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>


۳. ارشاد الهادی، در علم نحو.
== جایگاه ==
اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول به اندازه‌ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref> نویسنده [[کتاب روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات]]، تفتازانی را از افاضل محقّقین و متبحّرین در فن زبان عربی و منطق و اصول و کلام و فقه و تفسیر و امثال این علوم دانسته، و او را دانشمندی معرفی کرده که در فنون مختلف علمی، تحقیقات کاملی از خود باقی گذاشته است.<ref>باقر خوانساری، میر سید محمد، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی اسلامیه ج ۴ ص ۱۴۸ و ۱۴۹ و ۱۵۰ و ۱۵۱. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>


۴. حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه‌نویسی منحصر است، وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل مورد بحث می‌دانند و آثار او را محصول زمانه‌ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است؛ اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>


۵. شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref>
مرتضی مطهری شهرت تفتازانی را بیشتر به کلام و علوم بلاغت مربوط می‌داند، که از علوم عقلی و فلسفی هم بی‌اطلاع نبوده است. مطهری معتقد است تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان، بار دیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref> تفتازانی کتب فراوانی نوشته که هنوز هم در مدارس کشورهای شرق ممالک اسلامی، تدریس می‌شود. [[ابن خلدون]]، آنگاه که بر تألیفات تفتازانی، آگاهی یافته، فضل و دانش وی را ستوده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>


۶. تهذیب المنطق در علم منطق که ملا عبدالله یزدی حاشیه ای بر این کتاب نوشته است.
تفتازانی در دوره‌ای از تاریخ علم کلام جای می‌گیرد که از آن به «طریقهٔ متأخرین» تعبیر کرده‌اند. در این دوره، متکلمان در مباحث کلامی از منطق ارسطویی، به‌جای منطق برگرفته از اصول فقه، استفاده کردند. تفتازانی در این دوره نویسنده‌ای درجه اول و مبتکر آراء نو در علم کلام به‌شمار نمی‌آید؛ بیشتر شهرت وی به سبب شروحی است که بر آثار علمی مختلف نگاشته است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود. همچنین آثار وی به شبه‌قارهٔ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت. اما آنچه از مراجعهٔ مستقیم به آثار وی برمی‌آید، این است که او در بسط و بیان عقایدش، نظریات خود را با لحنی به‌دور از جانب‌داری و بدون تأکید بر مواضع اختلاف ماتریدیه و اشاعره، بیان کرده، و گاهی به اشاعره نزدیک است و گاه به ماتریدیه.<ref>حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref>


تفتازانی یکی از کسانی است که اصول منطق را با عباراتی موجز و مختصر بیان کرده است، لکن اهمیت وی در فن معانی بیان است که یکی از فنون اربعه ادبیه محسوب می‌شود. چنان‌که معلوم است علامه تفتازانی در بسیاری از علوم خصوصاً ادبیات عرب، مثل بلاغت، معانی و بیان دستی داشته است که حقیقتاً قابل چشم پوشی نیست.
== آثار ==
[[پرونده:تهذیب الکلام.png|بندانگشتی|نسخه خطی کتاب «تهذیب المنطق و الکلام» سعدالدین تفتازانی، نگاشته شده در دوران صفویه|232x232px]]
تفتازانی، در علوم بلاغی دو کتاب نوشته است:
* '''المطوّل''': تفتازانی در ماه صفر سال ۷۴۸ هجری در شهر هرات به پایان رسانده و آن را، شرح مطوّل یا شرح التلخیص المطول هم گویند.
* '''مختصر المعانی''': یکی از کتاب‌های مشهور تفتازانی، [[مختصر المعانی]] در علم معانی و بیان و بدیع است.<ref>سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۱۵.</ref>


== مختصر المعانی ==
از دیگر آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
یکی از کتاب‌های او مختصر المعانی در علم معانی و بیان و بدیع است. علم معانی و بیان یکی از فنون مهم و اصلی ادبیات معانی و بیان است که ریشه بس عمیق و تاریخی دارد.
* '''مقاصد الطالبین'''، در علم کلام.
* '''ارشاد الهادی'''، در علم نحو.
* '''حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب'''، در علم اصول.
* '''شرح التصریف'''، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.
* '''تهذیب المنطق و الکلام''' در علم منطق که [[ملا عبدالله یزدی]] حاشیه‌ای بر این کتاب نوشته است.<ref>الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.</ref> این کتاب از زمان خودش تا کنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و می‌شود''.''<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref>
* '''شرح العقاید النسفیة'''، از مشهورترین و معتبرترین شروح رسالهٔ العقاید [[نجم‌الدین ابوحفص عمر نسفی]] از متکلمان [[ماتریدی]] سدهٔ ۶ ق است.
* '''شرح المقاصد'''.<ref>حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref>
* '''شرح رساله شمسیّه'''، شرح رساله کاتبی (نجم الدین علی بن عمر قزوینی) است در منطق. شرح شمسیه را، تفتازانی در سال ۷۵۲ق به پایان رسانیده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>


علم بیان چنان‌که در مختصر المعانی وارد شده است، شناخت ایراد و بیان معنی واحد به طرق مختلف است که بعضی از این طرق واضح و برخی واضح تر است؛ به عبارت دیگر در علم بیان طرق استعمال الفاظ را به انسان می‌آموزد و انسان فرا می‌گیرد که چگونه یک معنی را به الفاظ و تراکیب مختلف بیان کند، در موارد مختلف و به الفاظ مختلف که برخی از آنها واضح الدلاله و برخی واضح تر هستند.<ref>سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۱۵.</ref> پس علم بیان آگاهی از مجموعه اصول و قواعدی است که با آن راه و رسم ایراد مطلب واحد با عبارات متعدد شناخته می‌شود.
[[پرونده:مختصر-المعانی.jpg|بندانگشتی| «مختصر المعانی» اثر مشهور سعدالدین تفتازانی|218x218px]]
 
علم معانی یکی دیگر از ارکان بلاغت محسوب می‌شود و اصول و قواعدی را آموزش می‌دهد که می‌توان با آنها لفظ را مطابق با مقتضای حال به کار برد. اموری هم چون تقدیم و تأخیر و حذف با ذکر هر یک از ارکان جمله و نیز ایجاز و اطناب و فصل و وصل کلام و… مباحث این علم را تشکیل می‌دهند. مقتضای حال، رکن اساسی این علم است چرا که موقعیت مخاطب نقش فراوانی در شکل دهی به جمله دارد.
 
و گوینده یا نویسنده باید کلام خود را به نوعی شکل دهد که مخاطب هم آن را به خوبی بفهمد و هم آزرده نشود و این وظیفه علم معانی است.<ref>تفتازانی، سعد الدین مختصر المعانی، دارالذخائر، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۲۴ و ۲۵.</ref>
 
بدیع در لغت به معنی پدید آورنده، نوآورنده و در اصطلاح شاخه ای از علوم بلاغت است که درباره چگونگی آرایش‌های لفظی و معنوی کلام پس از رعایت اصول بلاغت گفتگو می‌کند.<ref>سکاکی، یوسف مفتاح العلوم، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۷.</ref>
 
علم بدیع در اصطلاح ادیبان سومین فن (بعد از معانی و بیان) از فنون بلاغت و موضوع آن آرایش‌های سخن فصیح و بلیغ در نظم و نثر است. به این آرایش‌ها محسنّات و صنایع بدیع نیز می‌گویند و آنها را به لفظی و معنوی بخش می‌کنند. دسته نخست خاص زیبایی‌های لفظی و عمدتاً شامل تسبیح، ترصیع، تجنیس و نظایر و فروع آنهاست و دسته دوم که بیشتر برای زیباسازی معنوی کلام است اما به تبع الفاظ و نه به استقلال شامل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، حسن تعلیل و فروع آنها می‌شود.<ref>همو، مختصر المعانی، ج۱، ص۳۱۵.</ref>
 
== تیتر یک ==
فقیه، متکلم، منطق دان و ادیب قرن هشتم. اهمیت وی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دورة پس از ویرانگریهای مغول به اندازه ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند. تراجم نویسان اشخاص مختلفی را به عنوان استاد تفتازانی نام برده‌اند که از آن جمله اند قطب الدین رازی تحتانی بویهی (متوفی ۷۶۷)، قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶)، ضیاءالدین بن عثمان قزوینی (متوفی ۷۸۰) فقیه شافعی، و نسیم الدین محمد نیشابوری کازرونی. از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن، گزارش مستندی در اختیار نیست. تفتازانی به میرسیدشریف جرجانی (متوفی ۸۱۶)، که ۲۸ سال از خودش جوانتر و بنا بر گزارشی شاگردش بود، توجهی ویژه داشت (رجوع کنید به رشر، ص ۲۲۲). اما دوستی آنان، بر اثر مناظره ای علمی که تیمور میان آن دو برپا داشت و به برتری جرجانی انجامید، به خصومت تبدیل شد و جرجانی به رد و نفی آثار تفتازانی پرداخت. معروف است که وی در کلام، مشرب اشعری و در فقه، مذهب شافعی داشته است. آثار او بر سه قسم است: درسنامه، مانند تهذیب المنطق و الکلام؛ شرح درسنامه‌های رایج، مانند شرح عقاید نسفی؛ و تعلیقه بر دیگر آثار و شرح آنها، آثار او در مراکز آموزشی به عنوان درسنامه در سطوح گوناگون پذیرفته شد. توفیق تفتازانی مرهون فصاحت و بلاغت و چیره‌دستی او در بیان آموزشی مطالب است. دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً ــ با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه نویسی منحصر است ــ وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل موردبحث، می‌دانند و آثار او را محصول زمانه ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است (برای نمونه رجوع کنید به وات، ص ۱۶۴). مثلاً تهذیب وی را در مقایسه با شمسیة کاتبی عاری از پیشرفت می‌دانند. اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>


== مناظره با جرجانی ==
== مناظره با جرجانی ==
یکی از معروفترین و مهمترین مناظره‌ها در [[دوره تیموری]]، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، [[میر سید شریف جرجانی]](درگذشته ۸۱۶ ه‍.ق) و سعدالدین تفتازانی است. گفته‌اند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال ۷۹۲ ه‍.ق شد.<ref>گوموش صدرالدین، «مناظره‌های میر سید شرف جرجانی و سعدالدین تفتازانی»، ترجمه لیلی رحیمی بهمنی، آینه میراث، دوره جدید، تابستان ۱۳۸۴، شماره ۲۹. ص۶۳ تا ۷۰.</ref>


یکی از معروفترین و مهمترین مناظره‌ها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، میرسید شریف جرجانی (درگذشته 816 ه . ق) و سعدالدین تفتازانی (متوفی 792 ه . ق) است. نخستین مناظره، درباره این موضوع بود که «آیا اراده انتقام، سبب غضب می‌شود، یا غضب، سبب اراده انتقام می‌شود». تفتازانی رای اول را ترجیح می‌داد و جرجانی از موضع مقابل دفاع می‌کرد. جرجانی در این مباحثه همچون دیگر موارد، غلبه یافته است. موضوع مناظره دوم «اجتماع استعاره تبعیه و استعاره تمثیلیه» و اختلاف بر سر موضع زمخشری (متوفی 583 ه . ق) در کتاب الکشاف ذیل آیه 5 سوره بقره «أولئک علی هدی من ربهم» بوده است. به نظر تفتازانی، این آیه دارای استعاره تبعیه تمثیلیه است. جرجانی به نظر او اشکال می‌گیرد و حضار را قانع می‌کند که این آیه فقط استعاره تبعیه دارد و اجتماع آن با استعاره تمثیلیه ممکن نیست. داور مناظره نیز رأی او را صائب می‌داند. گفته‌اند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال 792 ه . ق شد.<ref>گوموش صدرالدین، «مناظره‌های میر سید شرف جرجانی و سعدالدین تفتازانی»، ترجمه لیلی رحیمی بهمنی، آینه میراث، دوره جدید، تابستان ۱۳۸۴، شماره ۲۹. ص۶۳ تا ۷۰.</ref>
تفتازانی به میر سیدشریف جرجانی، که ۲۸ سال از خودش جوانتر و بنا بر گزارشی شاگردش بود، توجهی ویژه داشت. اما دوستی آنان، بر اثر مناظره‌ای علمی که [[تیمور]] (درگذشته ۸۰۷ق) میان آن دو برپا داشت و به برتری جرجانی انجامید، به خصومت تبدیل شد و جرجانی به رد و نفی آثار تفتازانی پرداخت.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
 
== تیتر دو ==
نويسنده كتاب «روضات الجنّات فى احوال العلماء و السادات» تفتازانى را از افاضل محقّقين و متبحّرين در فنّ عربيّت و منطق و اصول و كلام و فقه و تفسير و امثال اين علوم دانسته، و او را دانشمندى معرّفى كرده كه در فنون مختلف علمى، تحقيقات كاملى از خود باقى گذاشته و از عجائب آنكه، تفتازانى، اين شرح مطوّل را بر «تلخيص المفتاح» خطيب قزوينى، كه تاكنون از اهميّت آن هم كاسته نشده، در 20 سالگى شروع كرده و زمان تأليف آن شش سال طول كشيده و آن‌را به سلطان عصر، معزّ الدين ابو الحسين معروف به محمد كرت، تقديم داشته است. سال فوتش را او نيز به سال 792 هجرى در سمرقند دانسته كه در سرخس هم به خاك سپرده شده است. براى آگاهى بيشتر رجوع شود به: «روضات الجنات ...» تأليف مير سيد محمد باقر خوانسارى، ترجمه آقاى حاج شيخ محمد باقر ساعدى خراسانى، از انتشارات كتابفروشى اسلاميه ج 4 ص 148 و 149 و 150 و 151.
 
نويسنده «معجم المطبوعات» تفتازانى را، استاد على الاطلاق و مشار اليه بالاتفاق معرّفى كرده و افزوده است كه نوشته‌هاى او، از شهرت خاصّى برخوردار بوده و سيد شريف جرجانى، در آغاز از بحر بيكران علم او، بهره‌مند مى‌شده و درّ مى‌چيده و بارها به رفعت شأن و علوّ مقام او اعتراف كرده ولى بعدها بر اثر مشاجره، در مجلس امير تيمور، ميان او و تفتازانى نقار و كدورتى رخ داده است. براى آگاهى بيشتر رجوع شود به: معجم المطبوعات العربيه و المعرّبة شامل لاسماء الكتب المطبوعة فى الأقطار الشرقيّة و الغربيّة، تأليف يوسف اليان سركيس، چاپ مصر، مطبعة سركيس بمصر 1346 ه- 1928 م. ج 1 ص 635 و ص 636.
 
ستورى در دائرة المعارف الاسلاميّة، ذيل مادّه تفتازانى، نوشته است: سعد الدين مسعود بن عمر، مشهور به تفتازانى، حجّت مشهور در علم بلاغت و منطق و ماوراءالطبيعة و كلام و فقه بوده، كتب فراوانى نوشته كه هنوز هم در مدارس كشورهاى شرق ممالك اسلامى، تدريس مى‌شود.
 
ابن خلدون، آنگاه كه بر تأليفات تفتازانى، آگاهى يافته، فضل و دانش وى را ستوده است.
 
تفتازانى، در علوم بلاغى دو كتاب نوشته است:
 
1) مطوّل است كه در ماه صفر سال 748 هجرى در شهر هرات به پايان رسانده و آن‌را، شرح مطوّل يا شرح التلخيص المطول هم گويند.
 
2) مختصر المعانى كه بيشتر آن‌را، بدين نام خوانند و برخى هم «مختصر شرح تلخيص المفتاح» و «اختصار شرح التلخيص» يا «شرح المختصر» و يا فقط «مختصر» ناميده‌اند. تفتازانى خود هيچ‌يك از اين اسامى را، روى كتاب نگذاشته است. تفتازانى «مختصر» را در سال 756 ه در غجدوان به اتمام رسانده و به محمود جانى‌بك، اهداء كرده و از جمله كتابهاى بلاغى است كه تاكنون در مدارس كشورهاى شرقى تدريس مى‌شود.
 
تفتازانى در علم منطق، شرح رساله شمسيّه يا «شرح الشمسيّه» كه در هند بدان «السعديّه» گويند، نوشته است.
 
شرح شمسيه، شرح رساله كاتبى است در منطق (كاتبى يعنى نجم الدين على بن عمر قزوينى). شرح شمسيه را، تفتازانى در ماه جمادى الآخرة سال 752 هجرى به پايان رسانيده است.<ref>علوى مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
 
== حافظ ==
پس از مرگ امیر تیمور، میر بار دیگر به شیراز آمد و تا پایان عمر در شیراز بود.
 
میر سیدشریف از بیست سالگی به کار تدریس و تحقیق مشغول بود، مخصوصاً به تدریس فلسفه و حکمت اهتمام زیاد داشت و حوزه درس قابل توجهی از فضلا تشکیل داده بود. گویند یکی از کسانی که در حوزه درس او شرکت میکرد خواجه لسان الغیب حافظ شیرازی بود.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۲.</ref>
 
{{مطالعه بیشتر}}


== مطالعه بیشتر ==
براساس گزارش مشهوری که در [[کتاب الشقائق النعمانیة]] آمده است، در اواخر عمر تفتازانی مباحثه‌ای میان وی و میر سید شریف جرجانی، در حضور [[تیمور گورکان]] با داوری نعمان‌الدین خوارزمی برپا شد، و با برتری جرجانی و تألم فراوان تفتازانی پایان یافت، تا آنجا که به گفتهٔ برخی همین واقعه به فوت او انجامید.<ref>میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.</ref> نویسنده [[معجم المطبوعات]] گفته است سید شریف جرجانی، در آغاز از «بحر بیکران علم او، بهره‌مند می‌شده و بارها به رفعت شأن و علوّ مقام» او اعتراف کرده ولی بعدها بر اثر مشاجره، در مجلس امیر تیمور، میان او و تفتازانی کدورتی رخ داده است.<ref>الیان سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبة شامل لاسماء الکتب المطبوعة فی الأقطار الشرقیّة و الغربیّة، مصر، مطبعة سرکیس بمصر ۱۳۴۶ ه- ۱۹۲۸ م. ج ۱ ص ۶۳۵ و ص ۶۳۶. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
۱ـ الفضلی، عبدالهادی تهذیب البلاغه، المجمع العلمی الاسلامی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۹.{{پایان مطالعه بیشتر}}


== منابع ==
== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
{{شاخه
  | شاخه اصلی =
  | شاخه اصلی =تاریخ
  | شاخه فرعی۱ =
  | شاخه فرعی۱ =تاریخ تمدن اسلامی
  | شاخه فرعی۲ =
  | شاخه فرعی۲ =مشاهیر
  | شاخه فرعی۳ =
  | شاخه فرعی۳ =عالمان دینی
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =شد
  | ویرایش =
  | ویرایش =شد
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =شد
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | بازبینی =
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ج
  | کیفیت =
  | کیفیت =ج
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۵۷

سؤال
سعدالدین تفتازانی کیست و چه جایگاهی در میان عالمان اسلامی دارد؟
سعدالدین تفتازانی
سرشناسیفقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب
تولد۷۱۲ق تفتازان (یکی از شهرهای خراسان)
وفات۷۹۳ق
استادانقطب الدین رازی، عضدالدین ایجی
تالیفاتمختصر المعانی، المطول، تهذیب المنطق، شرح العقاید النسفیة
مذهباهل‌سنت
درگاه‌ها
واژه-ها.png


سعدالدین تفتازانی فقیه، متکلم، منطق‌دان و ادیب قرن هشتم. وی از علمای اهل‌سنت و شافعی مذهب است. اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول است. تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، و آثارش در مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود.

مختصر المعانی، المطول، تهذیب المنطق، شرح العقاید النسفیة از آثار مشهور اوست.

زندگی‌نامه

مسعود بن عمر بن عبدالله التفتازانی ملقب به سعدالدین تفتازانی از بزرگان لغت عرب و بیان و منطق و کلام است. وی از علمای اهل سنت و شافعی مذهب است. بنا بر قول مشهور در سال ۷۱۲ق، متولد شده و در سال ۷۹۳ هجری قمری، وفات یافت. با این حساب عمر او بالغ بر ۸۰ سال بوده است. بنا بر آنچه در کتب اهل سنت وارد شده وی در شهرستان تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) متولد شده و در سرخس منزل گزید.[۱] از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن، گزارش مستندی در اختیار نیست.[۲]

بخشی از دورهٔ زندگانی تفتازانی مقارن با حکومت تیمور گورکان بود. پس از تصرف خوارزم به دست تیمور در ۷۸۱ق/ ۱۳۷۹م، وی روانهٔ سرخس گردید. چندی بعد، به اطلاع تیمور رساندند که تفتازانی از جمع دانشمندان گرد آمده در سمرقند دور مانده، و نصیب حاکم سرخس گردیده است؛ تیمور نیز نامه‌ای نوشت و او را با اصرار به دربار خویش فراخواند. بدین‌گونه تفتازانی با فضلا و عالمان هم‌عصر خویش، در دربار سمرقند همنشین شد.[۳] معروف است که وی در کلام، مشرب اشعری و در فقه، مذهب شافعی داشته است.[۴]

اساتید

جایگاه

اهمیت تفتازانی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دوره پس از ویرانگری‌های مغول به اندازه‌ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند.[۶] نویسنده کتاب روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، تفتازانی را از افاضل محقّقین و متبحّرین در فن زبان عربی و منطق و اصول و کلام و فقه و تفسیر و امثال این علوم دانسته، و او را دانشمندی معرفی کرده که در فنون مختلف علمی، تحقیقات کاملی از خود باقی گذاشته است.[۷]

دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه‌نویسی منحصر است، وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل مورد بحث می‌دانند و آثار او را محصول زمانه‌ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است؛ اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.[۸]

مرتضی مطهری شهرت تفتازانی را بیشتر به کلام و علوم بلاغت مربوط می‌داند، که از علوم عقلی و فلسفی هم بی‌اطلاع نبوده است. مطهری معتقد است تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان، بار دیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.[۹] تفتازانی کتب فراوانی نوشته که هنوز هم در مدارس کشورهای شرق ممالک اسلامی، تدریس می‌شود. ابن خلدون، آنگاه که بر تألیفات تفتازانی، آگاهی یافته، فضل و دانش وی را ستوده است.[۱۰]

تفتازانی در دوره‌ای از تاریخ علم کلام جای می‌گیرد که از آن به «طریقهٔ متأخرین» تعبیر کرده‌اند. در این دوره، متکلمان در مباحث کلامی از منطق ارسطویی، به‌جای منطق برگرفته از اصول فقه، استفاده کردند. تفتازانی در این دوره نویسنده‌ای درجه اول و مبتکر آراء نو در علم کلام به‌شمار نمی‌آید؛ بیشتر شهرت وی به سبب شروحی است که بر آثار علمی مختلف نگاشته است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت. او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراکز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود. همچنین آثار وی به شبه‌قارهٔ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت. اما آنچه از مراجعهٔ مستقیم به آثار وی برمی‌آید، این است که او در بسط و بیان عقایدش، نظریات خود را با لحنی به‌دور از جانب‌داری و بدون تأکید بر مواضع اختلاف ماتریدیه و اشاعره، بیان کرده، و گاهی به اشاعره نزدیک است و گاه به ماتریدیه.[۱۱]

آثار

نسخه خطی کتاب «تهذیب المنطق و الکلام» سعدالدین تفتازانی، نگاشته شده در دوران صفویه

تفتازانی، در علوم بلاغی دو کتاب نوشته است:

  • المطوّل: تفتازانی در ماه صفر سال ۷۴۸ هجری در شهر هرات به پایان رسانده و آن را، شرح مطوّل یا شرح التلخیص المطول هم گویند.
  • مختصر المعانی: یکی از کتاب‌های مشهور تفتازانی، مختصر المعانی در علم معانی و بیان و بدیع است.[۱۲]

از دیگر آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

  • مقاصد الطالبین، در علم کلام.
  • ارشاد الهادی، در علم نحو.
  • حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
  • شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.
  • تهذیب المنطق و الکلام در علم منطق که ملا عبدالله یزدی حاشیه‌ای بر این کتاب نوشته است.[۱۳] این کتاب از زمان خودش تا کنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و می‌شود.[۱۴]
  • شرح العقاید النسفیة، از مشهورترین و معتبرترین شروح رسالهٔ العقاید نجم‌الدین ابوحفص عمر نسفی از متکلمان ماتریدی سدهٔ ۶ ق است.
  • شرح المقاصد.[۱۵]
  • شرح رساله شمسیّه، شرح رساله کاتبی (نجم الدین علی بن عمر قزوینی) است در منطق. شرح شمسیه را، تفتازانی در سال ۷۵۲ق به پایان رسانیده است.[۱۶]
«مختصر المعانی» اثر مشهور سعدالدین تفتازانی

مناظره با جرجانی

یکی از معروفترین و مهمترین مناظره‌ها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، میر سید شریف جرجانی(درگذشته ۸۱۶ ه‍.ق) و سعدالدین تفتازانی است. گفته‌اند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال ۷۹۲ ه‍.ق شد.[۱۷]

تفتازانی به میر سیدشریف جرجانی، که ۲۸ سال از خودش جوانتر و بنا بر گزارشی شاگردش بود، توجهی ویژه داشت. اما دوستی آنان، بر اثر مناظره‌ای علمی که تیمور (درگذشته ۸۰۷ق) میان آن دو برپا داشت و به برتری جرجانی انجامید، به خصومت تبدیل شد و جرجانی به رد و نفی آثار تفتازانی پرداخت.[۱۸]

براساس گزارش مشهوری که در کتاب الشقائق النعمانیة آمده است، در اواخر عمر تفتازانی مباحثه‌ای میان وی و میر سید شریف جرجانی، در حضور تیمور گورکان با داوری نعمان‌الدین خوارزمی برپا شد، و با برتری جرجانی و تألم فراوان تفتازانی پایان یافت، تا آنجا که به گفتهٔ برخی همین واقعه به فوت او انجامید.[۱۹] نویسنده معجم المطبوعات گفته است سید شریف جرجانی، در آغاز از «بحر بیکران علم او، بهره‌مند می‌شده و بارها به رفعت شأن و علوّ مقام» او اعتراف کرده ولی بعدها بر اثر مشاجره، در مجلس امیر تیمور، میان او و تفتازانی کدورتی رخ داده است.[۲۰]

منابع

  1. ↑ الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.
  2. ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
  3. ↑ میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
  4. ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
  5. ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
  6. ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
  7. ↑ باقر خوانساری، میر سید محمد، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، کتابفروشی اسلامیه ج ۴ ص ۱۴۸ و ۱۴۹ و ۱۵۰ و ۱۵۱. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
  8. ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
  9. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.
  10. ↑ علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
  11. ↑ حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
  12. ↑ سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۱۵.
  13. ↑ الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.
  14. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.
  15. ↑ حسینی، سارا حاجی، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
  16. ↑ علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
  17. ↑ گوموش صدرالدین، «مناظره‌های میر سید شرف جرجانی و سعدالدین تفتازانی»، ترجمه لیلی رحیمی بهمنی، آینه میراث، دوره جدید، تابستان ۱۳۸۴، شماره ۲۹. ص۶۳ تا ۷۰.
  18. ↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.
  19. ↑ میرزایی، عطیه، «تفتازانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۵، ذیل مدخل.
  20. ↑ الیان سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبة شامل لاسماء الکتب المطبوعة فی الأقطار الشرقیّة و الغربیّة، مصر، مطبعة سرکیس بمصر ۱۳۴۶ ه- ۱۹۲۸ م. ج ۱ ص ۶۳۵ و ص ۶۳۶. به نقل از علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.
مقاله‌های مرتبط
برگرفته از «https://fa.wikipasokh.com/index.php?title=سعدالدین_تفتازانی&oldid=62551»